Surishtiruv jurnalistlari uchun “arvoh kompaniyalar” va trastlarning haqiqiy egalarini qidirish ba’zan noma’lum uchar jismlarni qidirish kabi qiyin va noaniq ko‘rinishi mumkin. Biroq ushbu sohada endi faoliyat boshlaganlar uchun ushbu murakkab yo‘lda harakat qilishda yordam beradigan samarali vositalar mavjud bo‘lib, ular ommaga oshkor etilishi kerak bo‘lgan aktivlarni sinchkovlik bilan yashirgan shaxslar haqida ma’lumotlarni qo‘lga kiritishga imkon beradi.
Ko‘pincha maxfiylik yurisdiksiyalari tomonidan qisman yashiringan bo‘lsa-da, bu qobiq kompaniyalar ro‘yxatdan o‘tish uchun har doim hujjatlarga muhtoj.
“Arvoh korporatsiyalar” aslida hech qanday biznes bilan shug‘ullanmaydigan, lekin ko‘pincha strategik sabablarga ko‘ra, masalan, qonuniy korporatsiyalar uchun soliqdan qochish, shuningdek, noqonuniy yoki sanksiyalangan korxonalarni haqiqatan ham nazorat qiluvchi shaxslarning shaxsi va aktivlarini yashirish uchun tashkil qilingan kompaniyalardir.
Qobiq kompaniyalar va ularning so‘nggi foyda egalarini (UBO) qidirib topish — bu Xalqaro tergov jurnalistlari konsorsiumi (ICIJ) va Uyushgan jinoyatchilik va korrupsiya haqida xabar berish loyihasi (OCCRP) kabi tarmoqlar tomonidan taqdim etilgan ixtisoslashgan tergov sohasidir. Ular foydalanadigan ilg‘or usullar bank o‘tkazmalari yo‘nalishlarini kuzatishdan tortib, kechiktirilgan korporativ ta’qiblar to‘g‘risidagi shartnomalargacha bir nechta yo‘nalishlarni o‘z ichiga olishi mumkin.Yaqinda AQShda, 2024 NICAR ma’lumotlar jurnalistikasi sammitida ICIJ vakili Karri Keho jurnalistlar uchun foydali maslahatlar bilan o‘rtoqlashdi. U shubhali biznesga mas’ul shaxs va ularning xorijdagi aktivlari haqidagi ma’lumotlarni qanday topish mumkinligi haqida gapirdi. Keho jurnalistlarga ushbu kompaniyalarning hujjatlarida qanday so‘zlarga duch kelish mumkinligi haqida o‘ylashni taklif qildi. Keyin ular korporativ registrlarda va ma’lumotlar bazalarida qidirishda ushbu so‘zlarning turli xil versiyalarini sinab ko‘rishlari mumkin. Misol uchun, agar direktorning ismi Ian bo‘lsa, u “Iain” deb ham yozilishi mumkin.
Karri Keho, ICIJ ma’lumotlar va tadqiqot bo‘limi boshlig‘i o‘rinbosari. Tasvir: ICIJ
Shell kompaniyalari ko‘pincha Britaniya Virjiniya orollari, Panama, Kipr yoki Kayman orollari kabi maxfiy yurisdiksiyalarda faoliyat yuritsa-da, shunga qaramay ulardan qonuniy ravishda hujjatlarni rasmiylashtirish talab qilinadi. Keho, shuningdek, jurnalistlarni odatda “shakllanish agentlari” deb nomlanuvchi ushbu hujjatlarni to‘ldirish uchun yollangan shaxslarni ko‘rib chiqishga undaydi. Ushbu agentlar badavlat mijozlar uchun qulay huquqiy muhitda kompaniyalar yaratishga ixtisoslashgan bo‘lib, bu hududlarda ba’zida ro‘yxatdan o‘tish to‘lovlari 14 AQSh dollari atrofida, ya’ni past bo‘ladi. Qo‘shimcha to‘lovlar evaziga ular bank hisoblari, soxta direktor ismlari va ma’muriy yordam kabi xizmatlarni taqdim etishlari mumkin. Biroq ushbu shakllarda qonuniy biznes manzili, direktorlarning haqiqiy ismlari va kompaniya faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotlar kabi ba’zi muhim tafsilotlar ham ko‘rsatilishi kerak.
2021-yilda Yaqin Sharq qirolining xorijiy aktivlarini tekshirish chog‘ida Keho va uning jamoasi monarx ofshor zonalarda ro‘yxatdan o‘tgan oldingi kompaniyalar tarmog‘i orqali Buyuk Britaniya va AQShda 14 ta yuqori darajadagi mulkka egalik qilishini aniqladi. Bu yangilik monarxning shaxsiy qarorgohi ro‘yxatga olish hujjatlarida “qirollik saroyi” sifatida qayd etilishi bilan yana bir bor tasdiqlandi.
— Shuni esda tutish juda muhim, — deydi Keho, — asosiy maqsad faqat tergov davomida topilgan boshlang‘ich direktor yoki rahbar ismlariga e’tibor qaratishdan tashqari, yakuniy benefitsiar egasini aniqlashdir.
U Gollandiyada kimdir Kuk orollari va Singapur kabi turli joylarda qobiq kompaniyalarini tashkil qilish uchun Gonkongdagi agentlikni jalb qilishi mumkin bo‘lgan ssenariyni tushuntirdi. Ushbu agentlar ma’muriy xizmatlarni, manzilni va nominal direktorlarni taqdim etadilar. Bu direktorlarning ishga hech qanday aloqasi bo‘lmasligi mumkin va ular hatto Ozarbayjondagi taksi haydovchisi kabi oddiy shaxslar bo‘lishi mumkin, ularga kichik haq to‘lanadi yoki ular rol o‘ynashga majburlanadi.
“Arvoh kompaniyalari” — bu boyliklarni yashirish uchun ishlatiladigan usullardan biri, — deydi OCCRP tadqiqotchi jurnalisti Uill Nil bu haqida batafsil ma’lumot berib. — Qo‘shimcha ma’lumot olish uchun GIJN korporatsiyalar va ularning egalarini tadqiq qilish uchun keng qamrovli resursni taklif qiladi, yillik hisobotlarga kirish va Germaniyadan Gonkonggacha bo‘lgan mamlakatlarga xos reyestrlarga havolalar shular jumlasidandir.
NICAR24 da Keho tomonidan baham ko‘rilgan boshlang‘ich maslahatlar:OpenCorporates’da kompaniya yoki shaxs nomini tezkor qidirishni boshlang. 140 dan ortiq davlat reyestrlaridagi kompaniya yozuvlariga asoslanib, OpenCorporates muxbirlar uchun effektiv, keng va ochiq ma’lumotlar bazasini yaratgan. “Men qiladigan birinchi narsa — bu ajoyib, qidirish imkoniyatlari keng bo‘lgan ma’lumotlar bazasiga kirish, unda 220 milliondan ortiq kompaniyalar ro‘yxatga olingan”, — deb tushuntirdi Keho.
OpenCorporates — bu 140 dan ortiq davlat reyestridagi kompaniya yozuvlariga asoslangan keng, ochiq ma’lumotlar bazasi. Tasvir: Skrinshot, OpenCorporates
Ochiq manba vositalari ish bermagan bo‘lsa, korporativ xavflar ma’lumotlar bazasiga obuna bo‘lishni o‘ylab ko‘ring. Keho yirik arvoh kompaniyasi OpenCorporates ma’lumotlar bazasida ko‘rinmagan, lekin pullik obunani talab qiluvchi Sayari korporativ risk platformasida osongina topilgan misol bilan o‘rtoqlashdi. Ushbu platforma batafsil profilni, jumladan, sanksiyalar uchun ogohlantirish belgilarini va ro‘yxatga olingan direktorlar bilan bog‘langan mamlakatlarni ifodalovchi bayroqlarni taqdim etadi. Keho, shuningdek, Orbis va Factiva kabi boshqa foydali pullik ma’lumotlar bazalarini taklif qiladi.
O‘zingizni milliarderlar va oligarxlar o‘rniga qo‘yib ko‘ring. Kehoga ko‘ra, ma’lumotlar bazasi va ro‘yxatga olish kitobi qidiruvlari oligarxlar va yakuniy benefisiar egalarining (UBO) afzalliklari va manfaatlariga asoslangan holda foydali bo‘lishi mumkin. “Super badavlat odamlar oldindan aytish mumkin bo‘lgan istaklarga ega, — deydi u. — Milliarderlar uchun ular sotib olishlari mumkin bo’lgan ko’p narsa bor”. Kehoning ta’kidlashicha, ular ko‘pincha London va Fransiyaning janubi kabi joylarda hashamatli mulklarni, shuningdek, yaxtalar, samolyotlar, san’at kolleksiyalari va sport jamoalari kabi ekstravagant narsalarni qidiradilar. Muayyan yurisdiksiyalardagi eng boy mahallalarni aniqlash va qidirish orqali yashirin aktivlarni ochish osonroq bo‘ladi.
ICIJ Offshore Leaks ma’lumotlar bazasida tekshirilgan tergov ma’lumotlaridan foydalaning. Ko‘pgina jurnalistlar 200 ta mamlakatdagi 810 000 ta offshor kompaniyalar, fondlar va trastlar to‘g‘risidagi tasdiqlangan ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan Offshore Leaks to‘liq ma’lumotlar bazasidan butun dunyo bo‘ylab jurnalistlar foydalanishi mumkinligidan bexabar. ICIJ tomonidan tuzilgan ushbu ma’lumotlar bazasi turli mintaqalarda yangi voqealarni ochish uchun qimmatli manba hisoblanadi. “Iltimos, foydalaning, — deydi Keho, — biz bilamizki, bu ma’lumotlar bazalarining barchasida ochilishini kutib yotgan ko‘plab hikoyalar bor”.
Panama hujjatlari, Pandora hujjatlari, Bahama hujjatlari va Paradise Papers loyihalari kabi oldingi qochqinlar va hamkorlikda olib borilgan tadqiqotlar natijasida yaratilgan maʼlumotlar bazasi jurnalistlarga manzillar, shaxslar yoki kompaniyalarning ismlarini izlash va qidiruvni filtrlash imkonini beradi. Kehoning ta’kidlashicha, ushbu ma’lumotlar bazasida paydo bo‘lish, albatta, noqonuniy faoliyatda aybdor bo‘lish yoki ishtirok etganlikni anglatmaydi. Bu shunchaki offshor yurisdiktsiyada ro‘yxatdan o‘tganlikni anglatadi. U jurnalistlarga ICIJning ilg‘or qidiruv usullari bo‘yicha video darsliklarini o‘rganishni maslahat berdi.
Potensial jinoiy aloqalarni OCCRPning follow-the-money arxivida belgilang. OCCRP ning Aleph maʼlumotlar bazasida 141 mamlakatdagi 439 million davlat tashkilotlari toʻgʻrisidagi maʼlumotlarni oʻz ichiga oladi. Keho qiziqqan shaxslar va gazetalar haqidagi ma’lumotlar to‘plamini o‘z ichiga olganligini ta’kidlaydi. Gazetalar ko‘pincha tartibga soluvchi qonunbuzarliklar tufayli rasmiy reyestrlardan o‘chirilgan kompaniyalar ro‘yxatini ko‘rsatadi, bu esa ularning kelgusida biznes yurita olmasligiga olib keladi. Keho, shuningdek, Aleph keng qamrovli sud hujjatlarini taqdim etishini ta’kidladi, ular qimmatlidir, chunki ko‘p mamlakatlarda AQShdagi Pacer kabi markazlashtirilgan sud yozuvlari vositasi yo‘q.
OCCRP ning Aleph maʼlumotlar bazasida 141 mamlakatdagi 439 million davlat tashkilotlari haqida maʼlumotlar mavjud. Tasvir: Skrinshot, OCCRP Aleph
Google Xaritalarda turli imlo va oʻzaro havolalar bilan tajriba oʻtkazing. Masalan, Irlandiyaning Dún Laoghaire shahrida aktivlar yoki jismoniy shaxslarni qidirayotganda “Dun Laoire” va “Dunleary” kabi variantlarni ham sinab ko‘ring. “Joylar uchun turli imlolarni sinab ko‘rish hayratlanarli natijalarga olib kelishi mumkin”, — deydi Keho. Sizib chiqqan ma’lumotlar turli tillardan kelganligi sababli Rossiyada manzillarni qidirishda ingliz tiliga tarjima qilingan kiril iborasidan foydalanish yaxshiroqdir. Xuddi shunday, korporativ reyestrlarni o‘rganayotganda direktorlar ismlari uchun muqobil imlolardan foydalaning. Bu “Ann” va “Anne” kabi an’anaviy o‘zgarishlarni sinab ko‘rishni o‘z ichiga olishi mumkin. Esda tutingki, ruscha nomlar ko‘pincha imlo o‘zgarishlariga duch keladi, masalan, “i” ni “y” va “x” ni “ks” bilan almashtirishlari mumkin.
Bundan tashqari, OpenStreetMap’da topilgan manzillarni ko‘rib chiqing va ularni ro‘yxatdagi direktorning manzili bilan solishtiring. Bu direktorning manzili kutuvlarga mos keladimi yoki yo‘qligini aniqlashga yordam beradi, masalan, rahbar ofisi ulug‘vor saroy yoki kichik ofis/kvartira bo‘lib chiqishi mumkin, bu potensial yolg‘onni ko‘rsatib berishi mumkin.
Boshqa bepul portallarda topilgan “naggetlar”ni qidiring. Keho yashirin xalqaro biznes aloqalarini ochish uchun bir nechta qo‘shimcha bepul resurslarni tavsiya qiladi: Open Ownership, Buyuk Britaniyada joylashgan chet eldagi yuridik shaxslar reyestri va Tenders Electronic Daily (TED) kabilar. “TED, ayniqsa, qimmatli manba. U Yevropa Ittifoqiga a’zo 27 davlat uchun davlat shartnomalarini qamrab oladi va ancha davrni o‘z ichiga oladi. Biroq foydalaniladigan tillarning xilma-xilligi tufayli navigatsiya qilish qiyin bo‘lishi mumkin”.
Shuningdek, siz tekshirayotgan oligarx yoki yakuniy benefisiar (UBO) ishtirokidagi jamiyat fotosuratlari uchun rasm qidiruvini o‘tkazishingiz ham mumkin.
Oligarxlar aktivlarini kuzatish uchun oilaviy aloqalar vositasini sinab ko‘ring. “Rossiyalik oligarxlar qobiq kompaniyalaridan foydalanish bo‘yicha profilar — ular buni 1990-yillardan beri qilishmoqda va jurnalistlar doimo ularni fosh qilishga harakat qilishadi, — deb tushuntiradi Keho. — Birinchi qadam — ularga sanksiya qo‘yilganmi yoki yo‘qmi, shuni tekshirish?”
U Rossiya, Belarus va Qozog‘istondagi minglab siyosiy fosh bo‘lgan va sanksiyaga uchragan shaxslar, ularning qarindoshlari va yuridik shaxslar bilan aloqalari haqida ma’lumot beruvchi RuPEP veb-saytini tavsiya qildi. “Ushbu ma’lumotlar bazalari ko‘pincha tergovni boshlab olish uchun yangi ma’lumotlarni taqdim etadi, — deydi Keho. — Unda ko‘plab oligarxlar uchun profillar mavjud va batafsil tadqiqotlar o‘tkaziladi. Shuningdek, baza oila a’zolari ma’lumotlarini ham o‘z ichiga oladi, chunki ko‘plab aktivlar ularning nomi ostida ro‘yxatga olingan bo‘lishi mumkin”.
Qog‘oz ishlari maxfiylikda teshik ochadi — shuning uchun qazishda davom eting. Yakuniy benefitsiarlar o‘zlarining shakllantiruvchi agentlariga ularni tekshiruvlardan himoya qilishlari va ular bilan ko‘p ma’lumot almashishlari uchun ishonishadi. Oxir-oqibat, ularning pasportlari yoki kommunal to‘lovlari skanerlari paydo bo‘lishi mumkin, bu ularning uy manzillarining ma’lumotlar bazalarida paydo bo‘lishiga olib keladi.
Muallif Rovan Filp,
Tarjimasi Dilbar Elamanova
