Мантиқнинг тўртта қонуни аниқ ва изчил фикрлаш асосидаги асосий тамойиллардир. Улар бизга вазиятларни таҳлил қилишда, аргументлар яратишда ва фикрлашда чалкашликлардан қочишга ёрдам беради. Уларни тушуниш учун ҳар бир қонунни содда тилда ва аниқ мисоллар билан кўриб чиқамиз.

Мантиқнинг биринчи қонуни ўзига хослик қонунидир. Унга кўра, ҳар қандай баёнот ёки тушунча ўзи билан бир хил бўлиши керак. Агар биз ниманидир даъво қилсак, унда бир хил мантиқий занжирда бу нарса ўз маъносини ўзгартирмаслиги керак.

Масалан, “дарахт дарахтдир” десак, “дарахт” тушунчаси бирданига “тош”га айланиб қолмайди. Бу қонун равшандек кўринади, лекин бу жуда муҳим. Ўзига хослик қонунининг бузилиши чалкашлик ва аниқлик етишмаслигига олиб келади. Масалан, бирор киши бир жумлада “сув нол даражада музлайди”, кейинги гапида “сув нол даражада музламайди” деб айтса, шахс қонунини бузади.

Мантиқнинг иккинчи қонуни қарама-қаршилик қонунидир. У иккита қарама-қарши фикрнинг иккаласи ҳам ҳақиқат бўлиши мумкин эмаслигини таъкидлайди. Бу шуни англатадики, агар битта баёнот тўғри бўлса, унинг қарама-қарши баёноти мажбурий равишда ёлғондир.

Масалан, “бу девор оқ эмас” деган гап билан бирга “бу девор оқ” деган гап ҳам тўғри бўла олмайди. Бу қонун фикрлашимиздаги қарама-қаршиликларни бартараф этишга ёрдам беради. Агар у мавжуд бўлмаса, биз хоҳлаган нарсани тасдиқлашимиз мумкин эди ва мантиқ ўз маъносини йўқотади. Масалан, бир вақтнинг ўзида одамнинг йиғилишда иштирок этаётгани ва унда йўқлигини айта олмаймиз.

Мантиқнинг учинчи қонуни учинчисининг истисно қилинишидир. Ушбу қонун ҳар қандай баёнотнинг тўғри ёки нотўғри эканлигини таъкидлайди. Учинчи вариант йўқ.

Масалан, “Бугун ёмғир ёғаяпти” деган гап ҳақиқатда ёмғир ёғаётган бўлса тўғри, ёмғир ёғмаса, ёлғон. “Ёмғир ярим ёғаяпти” ёки “ёмғир ёғаётганга ўхшайди” каби оралиқ ҳолат бўлиши мумкин эмас. Бу қонун, айниқса, ҳақиқат ва ёлғонни далиллар асосида аниқлаш зарур бўлган фанда муҳим аҳамиятга эга.

Мантиқнинг тўртинчи қонуни етарли сабаб қонунидир. У ҳар қандай баёнот асосга эга бўлишини талаб қилади. Агар бир нарсани даъво қилсак, бунинг учун яхши сабабларга эга бўлишимиз керак.

Мисол учун, агар сиз осмонда НУЖни кўрганингизни айтсангиз, далиллар — фотосуратлар, гувоҳларнинг ҳикоялари ёки илмий асосларни тақдим этишингиз керак. Етарли далиллар бўлмаса, ҳар қандай баёнот асоссиз бўлиб қолади ва ишонч уйғотмайди. Бу қонун бизни танқидий фикрга эга бўлишга ва бирор нарсани ҳақиқат сифатида қабул қилишдан олдин далил талаб қилишга ўргатади.

Ушбу тўртта мантиқ қонуни бизга изчил, аниқ ва оқилона фикр юритишга ёрдам беради. Улар маълумотни таҳлил қилиш, далилларни яратиш ва қарор қабул қилиш учун зарурдир. Ушбу қонунларга риоя қилиш орқали биз қарама-қаршиликлардан, чалкашликлардан ва асоссиз баёнотлардан қочамиз. Мантиқ — бу бизнинг фикр ва хулосаларимизни аниқроқ ҳамда ишончлироқ, бошқа одамлар билан ўзаро муносабатларимизни тушунарлироқ ва самаралироқ қиладиган воситадир.