2025 йил октябрь ойида Ўзбекистонда истеъмол бозоридаги нархлар ўртача 0,6 фоизга ўсди. Бир қарашда бу кўрсаткич пастдек туюлса-да, айрим маҳсулотлар, хусусан помидор ва бодиринг нархининг 60 фоиздан ортиқ қимматлаши аҳолининг кундалик харажатларига жиддий таъсир кўрсатди. Миллий статистика қўмитаси маълумотларига кўра, йиллик инфляция даражаси 107,8 фоизни ташкил этган бўлиб, бу ўтган йил октябридаги 110,2 фоизлик кўрсаткичга нисбатан 2,5 фоиз бандга кам. Демак, умумий инфляция босилиб боряпти, аммо айрим секторларда нарх босими сақланиб турибди.
Озиқ-овқат маҳсулотлари – инфляциянинг асосий драйвери
Октябрь ойида озиқ-овқат маҳсулотлари нархлари ўртача 0,9 фоизга ошган. Бу кўрсаткич ноозиқ-овқат товарлари (0,4 фоиз) ва хизматлар (0,3 фоиз) инфляциясидан анча юқори. Асосий қимматлашиш сабаби — ички бозордаги мавсумий факторлар ва логистика тизимидаги узилишлар билан боғлиқ.
Айниқса, помидор нархи 61 фоизга, бодиринг 58,2 фоизга қимматлашди. Бу икки маҳсулотнинг ўсиши ялпи озиқ-овқат инфляциясига салмоқли таъсир кўрсатган. Бундан ташқари бақлажон (11,3%), булғор қалампири (10,6%), тарвуз (7%) ва қовун (4,6%) каби маҳсулотлар ҳам сезиларли қимматлашган.
Миллий статистика қўмитаси таҳлилига кўра, бу ҳолат асосан ёз мавсумидаги ҳосилнинг тугаб, янги ҳосил ҳали тўлиқ кириб келмаган давр билан изоҳланади. Бошқача айтганда, бозордаги таклиф қисқарган, талаб эса ўзгармаган.
Иқтисодчилар фикрича, бу мавсумий босимни фақат импорт орқали юмшатиш мумкин:
“Куз-қиш ойларида иссиқхона маҳсулотлари ҳали оммавий миқёсда етиштирилмайди. Бу даврда давлат эҳтиёт чора сифатида логистика тизимини оптималлаштириш ёки импортни тартибга солиш орқали ички бозорда нархни барқарорлаштириши керак”.
Ноозиқ-овқат бозорида ҳам нарх босими сақланди
Октябрьда ноозиқ-овқат маҳсулотлари нархи 0,4 фоизга ўсди. Энг юқори ўсиш қимматбаҳо металлардан ясалган никоҳ узукларида (5,2%) ва пропан нархларида (3,3%) кузатилди. Шунингдек, бензин (1,5%) ва цемент (1,2%) қимматлади.
Бу кўрсаткичлар айни дамда қурилиш мавсумининг тугаши ва ёнилғи бозоридаги ташқи омиллар билан боғлиқ. Иқтисодий таҳлилчилар таъкидлаганидек,
“Бензин ва пропан нархининг кўтарилиши бутун инфляцион занжирни таъсир қилади. Бу транспорт харажатларини ошириб, озиқ-овқат нархларига ҳам босим қилади. Демак, кўтарилиш кўпинча бир соҳа билан чекланмайди.”
Маълумотлар қай тарзда тўпланди?
Миллий статистика қўмитаси маълумотларига кўра, ҳисоб-китоблар учун мамлакат бўйлаб 10 мингдан зиёд савдо ва хизмат кўрсатиш нуқталарида 195 мингга яқин нарх кузатилган. Жами 420 турдаги товар ва 90 турдаги хизмат таҳлил қилинган. Бу оммавий ва барқарор маълумотлар асосидаги ҳисоблаш тизими, халқаро стандартларга мос.
Инфляцияни аниқлашда фақат бозор нархлари эмас, балки хизмат кўрсатиш соҳасидаги ўзгаришлар ҳам инобатга олинади. Масалан, транспорт, таълим, тиббий хизмат ва ижара нархлари. Бу кўрсаткичлар аҳолининг реал истеъмол имкониятини тўлиқ акс эттиради.
Сабаб ва оқибат: нима учун нархлар ошмоқда?
Помидор ва бодиринг нархларининг 60 фоизга ошиши, бир томондан, мавсумий табиий жараён, иккинчи томондан, агросаноат занжиридаги тизимли муаммоларни ҳам очиб берди. Айниқса:
Иссиқхона хом ашёси (электр, газ, сув) нархининг ўсиши;
Транспорт ва сақлаш инфратузилмасининг етарлича самарали эмаслиги;
Импорт маҳсулотлар логистикасидаги кечикишлар — нархларни юқорида ушлаб турибди.
Аграр иқтисодчилар бу борада қуйидагича фикр билдирган:
“Ҳар йили кузда айнан помидор ва бодиринг нархи кескин ўзгариши такрорланмоқда. Бу аграр бозордаги прогноз тизими заифлигини кўрсатади. Ҳар бир вилоятда маҳсулот айланмаси, эҳтиёж ва захира ҳисобини автоматлаштириш керак. Шу орқали нархларни олдиндан башорат қилиш мумкин бўлади.”
Ечим: инфляцияни бошқариш учун тизимли ёндашув зарур
Маҳсулот нархларининг мавсумий тебранишини тўлиқ тўхтатиш қийин, лекин уни юмшатиш мумкин. Бунда қуйидаги чоралар муҳим аҳамиятга эга:
Иссиқхона соҳаcини рақамлаштириш — қачон ва қанча ҳосил етиштирилишини аниқ ҳисоблаш.
Маҳаллий ҳокимликлар захира сиёсати — қимматлашиш мавсумларида давлат захираларини бозорга чиқариш.
Импорт логистикасини оптималлаштириш — тезкор божхона жараёнлари ва махсус “озиқ-овқат коридорлари”.
Энергия самарадорлигини ошириш — иссиқхоналарда қайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланиш орқали ишлаб чиқариш харажатини пасайтириш.
Бу чоралар мавсумий инфляция таъсирини чеклаб, аҳолининг истеъмол салоҳиятини барқарор сақлашга хизмат қилади.
Хулоса
Октябрь ойи маълумотлари шундан далолат берадики, умумий инфляция пастлаб бораётганига қарамай, озиқ-овқат бозорида мавсумий босим ҳануз кучли. Бу эса иқтисодиётнинг барқарорлиги нафақат макроиқтисодий сиёсатга, балки аграр ва логистика тизимининг самарадорлигига ҳам боғлиқлигини кўрсатади. Давлат инфляцияни чеклаш учун молиявий сиёсатни қатъий сақлаётган бир пайтда, ички бозорда нарх барқарорлигини таъминлаш кўпроқ бошқарув сифатидан келиб чиқмоқда.
