Ўзбекистонда хизмат кўрсатиш соҳасидаги юридик шахслар томонидан тўланган солиқлар 2025 йил январь–сентабр ойларида 30,1 трлн сўмдан ошгани қайд этилди. Бироқ сектордаги энг ёрқин ўзгариш — уяли алоқа операторлари томонидан тўланган солиқларнинг кескин камайгани бўлди. Солиқ қўмитасининг расмий ҳисоботи ва иқтисодчи Отабек Бакиров келтирган рақамлар бу жараён тасодифий эмаслигини кўрсатмоқда. Масалан, “Ўзбектелеком” бир йилда 212 млрд сўм, Unitel 182 млрд сўм, Coscom 98 млрд сўм, UMS эса 128 млрд сўм солиқ кам тўлаган. Бу ўзгариш мобил алоқа бозоридаги солиқ сиёсатининг кескин алмашганини англатади.
Энг муҳим факт — солиқ камайди, аммо хизмат нархи ошди
Рақамлар манзараси шундай: 2024 йилнинг шу даврига нисбатан уяли алоқа компаниялари бюджетга тўлаган маблағларни деярли ярмгача қисқартирган. Аммо бу камайиш истеъмолчи ҳисобига иқтисодий енгилликка айланмади. Аксинча, мамлакатда мобил алоқа хизматлари нархи ошгани ва бу йўналишда ўрганиш бошлангани маълум қилинган.
Яъни солиқ юки камайди, фойда имконияти ошди, лекин истеъмолчига бу “имконият” арзон тарифлар ёки яхшироқ хизмат кўринишида қайтмади. Мана шу зиддият бу мавзуни жамоатчилик ва экспертлар ўртасида кескин муҳокамага айлантирмоқда.
Солиқ тушумларидаги ўзига хос таркиб: ким қанча тўлади?
2025 йилнинг 9 ойи якунига кўра хизмат кўрсатиш соҳасининг умумий солиқ тушумларида қуйидаги йирик корхоналар етакчилик қилди:
Asia Trans Gas – 1,05 трлн сўмдан ортиқ.
“Ўзбектелеком” – 848 млрд сўм.
Uzbekistan Airways – 633 млрд сўм.
“Ўзбекистон темирйўллари” – 492 млрд сўм.
Unitel – 292 млрд сўм.
Уяли алоқа операторлари бу рўйхатда бор — лекин улар тўлаган солиқ миқдори йиллик динамикада жиддий пасайган.
Пасайишнинг асосий сабаби: акциз солиғи бекор қилинди
Иқтисодчи Отабек Бакировнинг таҳлилига кўра, операторлар томонидан тўланган солиқлар камайиши икки омилга боғлиқ:
Акциз солиғи бекор қилинган.
Бу уяли алоқа компаниялари учун энг катта солиқ юки эди. У бекор қилингач, компаниялар бюджетга камроқ маблағ тўлаяпти.Камайган солиқ орқали ўсган фойда.
Солиқ юки енгиллашгани компанияларнинг соф фойдасини оширади. Лекин бозорда нархлар тежалмай, аксинча, кўтарилгани операторларнинг сиёсатини янада зиддиятли кўрсатади.
Бу ерда асосий савол туғилади: солиқ имтиёзлари рақобатни кучайтириш ва хизмат сифатини ошириш учун берилдими ёки бозордаги йирик ўйинчилар фойдасини оширишга хизмат қиляптими?
Уяли алоқа бозоридаги вазият: рақобат борми ёки имтиёзлар бир неча ўйинчиларни устун қиладими?
Ўзбекистондаги мобил алоқа бозори 4 та йирик оператордан иборат. Одатда бундай таркиб рақобат учун етарли ҳисобланади, лекин амалиёт кўрсатмоқдаки, рақобат тарифлардан кўра маркетинг ва акциялар атрофида кечяпти. Тарифлар эса деярли барча операторларда бир хил суръатда қимматлашмоқда.
Солиқ юки камайиши рақобат мувозанатини яхшилаш ўрнига, бозордаги ҳар бир компаниянинг фойдасини ошираётгани ҳақидаги таҳлиллар манзарани янада қизиқ қилади. Чунки аксар мамлакатларда солиқ имтиёзлари рақобатни кучайтириши ёки истеъмолчилар учун нархларни пасайтириши кутилган.
Ўзбекистонда эса тескари ҳолат кузатилмоқда:
— солиқ камайди,
— хизмат нархи кўтарилди,
— бюджет тушумлари камайди,
— фойда ўсди.
Бу тармоқдаги давлат сиёсати ва ташкилотларнинг ички стратегияси ўртасида номутаносиблик борлигини кўрсатади.
Солиқ имтиёзлари туфайли йўқотилган маблағ – иқтисодиёт учун қай даражада катта?
Агар 2024 йил ва 2025 йил рақамларини таққосласак, йирик уяли алоқа операторлари бир йилда умумий ҳисобда чамаси 620 млрд сўм кам солиқ тўлаган. Бу маблағлар одатда инфратузилма, ижтимоий лойиҳалар ва бюджет харажатларини қоплашга сарфланади.
Демак, солиқ юки камайиши компаниялар манфаатини ошириши мумкин, лекин давлат бюджети учун бу оғир йўқотиш ҳисобланади.
Энг асосий савол: солиқ имтиёзлари истеъмолчи манфаатига хизмат қиладими?
Амалиётда бундай тенденция кузатилмади. Хизмат нархлари кўтарилгани ҳақида расмий ўрганиш бошлангани ҳам шунинг исботи.
Агар истеъмолчи солиқ имтиёзлари натижасида арзонроқ хизмат олмаган экан — демак, солиқ сиёсати бозордаги муаммоларни юмшатмаган, аксинча, янги саволлар уйғотган.
Якуний таҳлил: бозор шаффофлиги ва солиқ сиёсатининг қайта кўриб чиқилиши зарур
Уяли алоқа хизматлари — стратегик бозор. Ундаги ҳар бир солиқ ўзгариши миллионлаб фойдаланувчиларга таъсир қилади. Ҳозирги рақамлар эса уч асосий хулосани кўрсатади:
Солиқ юки камайиши операторлар фойдасини оширмоқда, аммо истеъмолчи манфаатини эмас.
Нарх ошишига қарамастан бюджетга тушум камаймоқда.
Бозорда тариф сиёсати бўйича рақобат самарасиз.
Бу жараён фақат давлат назоратини кучайтириш ёки янги тартибларни жорий этиш орқали ҳал бўладиган масала эмас. Асосий муаммо — бозорнинг ўз-ўзини тартибга солиш механизмлари тўла ишламай қолгани.
Солиқ имтиёзлари бизнесни қўллаш воситаси бўлиши мумкин, лекин бу имтиёзлар фақат бизнес фойдасини кўпайтираётган бўлса — иқтисодий сиёсатдаги изчиллик йўқолади.
Шу сабабли, мобил алоқа бозоридаги солиқ сиёсати ва тариф динамикаси яқин ойларда янада катта муҳокамалар ва эҳтимол, янги қарорларга сабаб бўлиши турган гап.
