Дунёда ажралишнинг умумий тенденцияси кучаймоқда. Ўзбекистон бу борада истисно эмас. Шу билан бирга, статистик маълумотларга кўра, январь-май ойларида мамлакатимизда 80,8 мингта никоҳ ва саккиз мингдан ортиқ ажралиш қайд этилган, яъни ўнта тўйга битта ажралиш тўғри келади. Кўпинча одамлар қашшоқлик, ўзаро тушунишнинг етишмаслиги, рашк ва хиёнат туфайли ажрашадилар.
Кўпгина тадқиқотчилар 2000 йилларнинг биринчи ўн йиллигида ўзбек жамиятидаги оилавий муносабатлар ижтимоий, психологик, иқтисодий, маънавий ва диний омиллар таъсири остида таназзулга учрай бошлаганини илмий жиҳатдан аниқлай бошладилар. Олимлар бунга аъсир қилувчи омиллар сифатида урбанизация, миграция, ишсизлик ва диний муносабатларни кўрсатишмоқда. Жамиятда табақаланишнинг кучайиши, авлодлараро низолар ҳам муаммонинг чуқур илдиз отишига сабаб бўлган.
Олимларнинг фикрига кўра, бугунги кунда юзага келадиган оилавий келишмовчиликларга маълумот алмашиш ва маълумотларни манипуляция қилиш (Интернет ва ижтимоий тармоқлар), таълим даражаси (олий ва ўрта таълим), соғлиқ даражаси (анемия, ногиронлик, психологик стресс, депрессия ва бошқалар) киради, бу борада диний омил устувор аҳамият касб этади.
Туман кенгашларида оилани яраштириш бўйича комиссияларнинг турли хил босимлари натижасида турмуш ўртоқлар ўртасидаги психологик кескинлик ва зўравонлик янада аниқроқ тус олган. Шариат никоҳига асосланган кўпхотинлилик жамиятда ривожлана бошлади. Алимент ва бошқа ота-она мажбуриятларидан қочиш одатий ҳолга айланди. Оила институти Ўзбекистондаги энг долзарб ижтимоий муаммо сифатида тан олинган.
Айтиш керакки, баъзи тадқиқотчилар ажралиш муаммосини география нуқтаи назаридан кўриб чиқишни бошладилар. Маълум бўлишича, мамлакатнинг турли минтақаларида оилавий муносабатларнинг ўзига хос хусусиятлари мавжуд. Масалан, Тошкент шаҳри ва Тошкент вилояти, шунингдек, Фарғона водийси мамлакатда ажралишлар сони бўйича етакчи, Самарқанд минтақасида эса никоҳ тузиш даражаси энг юқори. Бу нимага боғлиқ экани хусусида мухбиримизга эксперт, ходими, география фанлари бўйича фалсафа фанлари доктори (PhD) Муаззам Сабирова айтиб берди.
Иқтисодий ҳудудлардаги вазият
Эксперт томонидан келтирилган статистик маълумотларга кўра, Ўзбекистондаги оилаларнинг умумий сони 9,73 миллионни ташкил этади.
Тадқиқот учун географлар Ўзбекистон ҳудудини маъмурий бўлинишга мос келмайдиган иқтисодий ҳудудларга ажратадилар. Масалан, Тошкент иқтисодий ҳудуди Тошкент шаҳри ва Тошкент вилоятини, Мирзачўл иқтисодий ҳудуди Жиззах ва Сирдарё вилоятларини, Фарғона иқтисодий ҳудуди Фарғона, Андижон ва Наманган вилоятларини, Зарафшон иқтисодий ҳудуди Самарқанд, Бухоро ва Навоий вилоятларидан, Жанубий иқтисодий ҳудуди Қашқадарё ва Сурхондарё вилоятларидан ва Қуйи-Амударё иқтисодий ҳудуди Хоразм вилояти ва Қорақалпоғистонни ўз ичига олади.
Собированинг сўзларига кўра, барча оилаларнинг ярми Тошкент ва Фарғона иқтисодий ҳудудларида истиқомат қилади.
Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, Жанубий иқтисодий ҳудуддаги кўп болали оилаларнинг улуши оилаларнинг умумий улушидан каттароқдир, бу унинг демографик салоҳиятидан далолат беради, аммо Тошкент, Мирзачўл ва Фарғона иқтисодий ҳудудларида кўп болали оилаларнинг улуши оилаларнинг умумий улушидан кам.
Экспертнинг таъкидлашича, Фарғона иқтисодий ҳудудидаги ФҲДЁ идораларида рўйхатдан ўтмасдан яшовчи оилаларнинг улуши оилаларнинг умумий улушидан ошади. Бундай оилаларнинг энг кам қисми Мирзачўл ва Қуйи-Амударё иқтисодий ҳудудларида яшайди.
Жанубий иқтисодий ва Фарғона ҳудудларининг кўп болали оилалар сони ва тўлиқ бўлмаган оилалар сони бўйича етакчилиги улардаги ижтимоий ва демографик вазиятнинг мураккаблигини кўрсатади.
Тўлиқ бўлмаган оилалар кўрсаткичи ва давлат рўйхатидан ўтказилмасдан турмуш қурган оилалар сони бўйича Фарғона ва Тошкент иқтисодий ҳудудлари етакчилик қилмоқда ва уларда ажралишлар ҳам юқори даражада.
Қайси ёшда турмуш қуриш керак?
Экспертнинг фикрига кўра, Ўзбекистон ҳудудларида никоҳ ёши тенг эмас. Бундан ташқари, никоҳнинг умумий коэффициенти (йил давомида тузилган никоҳлар сонининг аҳолининг умумий сонига нисбати) 2010 йилдаги 10,7 промилледан 2022 йилда 8,7 промиллегача камайган.
Ўзбекистонда аёлларнинг турмуш қуришининг ўртача ёши 2000 йилда 20 ёш ва 2023 йилга келиб 22,3 ёшни ташкил этган. Наманган ва Фарғона вилоятларида аёллар нисбатан ёш турмуш қурадилар, Қорақалпоғистон, Сирдарё вилояти ва Тошкентда эса никоҳнинг нисбатан кеч қуриш ҳолатлари кузатилмоқда. Масалан, Қорақалпоғистонда бу 24 ёшни ташкил қилади.
Сабированинг сўзларига кўра, Тошкент иқтисодий ҳудудида эркакларнинг биринчи никоҳга кириш ёши ошган. Никоҳнинг юқори даражаси билан ажралиб турадиган Самарқанд вилоятида аёллар ва эркакларнинг никоҳ ёши ўзгаришсиз қолган ва 21 ёшни ташкил этади. Қишлоқ оилаларида ёшларнинг кўплиги ва шунга мос равишда улар орасида турмуш қурганлар сони туғилиш кўрсаткичларига таъсир қилади ва оилалар сонининг кўпайишини бевосита таъминлайди.
Тоғлар демографияга қандай таъсир қилади?
Шу билан бирга, Собированинг айтишича, истиқомат қилиш жойининг баландлигига қараб Тошкент вилоятидаги демографик жараёнларнинг ўзига хос хусусиятларига эга.
"Қизиғи шундаки, 18 ёшгача бўлган болали оилалар сони яшаш баландлиги билан ортади. Тоғолди жойларда кўп болали оилаларнинг улуши уларнинг текисликдаги ва баланд тоғли ҳудудлардаги улушидан кам. Никоҳни рўйхатдан ўтказмасдан яшайдиган оилаларнинг улуши текисликда энг катта ва яшаш баландлигига қараб камаяди. Тўлиқ бўлмаган оилаларнинг улуши (улар ажралишлар сонини билвосита кўрсатади) тоғолди ҳудудида бироз юқорироқ, ажралиш коэффициенти у ерда 15,5 промиллени ташкил қилади", – дея изоҳ берди эксперт ўз тадқиқотлари натижаларига асосан.
Олима, шунингдек, Тошкент вилоятининг Бўстонлиқ ва Паркент туманларидаги оилаларда ажралиш коэффициенти ошганини қайд этди. Тадқиқотчининг фикрига кўра,тўлиқ бўлмаган оилалар сонининг кўпайиши оилалардаги даромадларнинг ўсиши ва оила аъзоларининг ўз-ўзини англашининг ривожланиши билан боғлиқ.
"Қайнона-келин" можароси
Шу билан бирга, Муаззам Собирова сўровнома ажралиш сабаблари орасида "учинчи шахсларнинг аралашуви" (машҳур "қайнона – келин"можароси) каби омилни аниқлаганини тушунтирди. Бундан ташқари, ушбу омил шаҳар жойларда, яъни Тошкент шаҳри ва Тошкент вилоятининг туман ва шаҳарларида тез-тез қайд этилган.
Тошкентнинг ўзида Сергели, Бектемир ва Учтепа туманлари оилавий муносабатлар нуқтаи назаридан муаммоли ҳисобланади, уларда оила институтини мустаҳкамлаш бўйича тадбирлар ўтказиш таклиф этилади.
Муаммодан чиқиш йўли
Мамлакатда ажралиш билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилиш учун Муаззам Собирова, хусусан, Тошкент туманларидан бирида никоҳни бекор қилишнинг мураккаб тартибини пилот лойиҳа сифатида жорий этишни, томонларнинг ярашиш имкониятларини оширишни таклиф қилмоқда. Экспертнинг таъкидига қараганда, агар тажриба муваффақиятли бўлса, ушбу амалиётни бошқа соҳаларга кенгайтириш мумкин.
Шунингдек, суҳбатдошимиз пойтахтнинг ушбу ҳудудларида мулкий масалаларнинг ажралиш сабаблари орасида катта улушни ҳисобга олган ҳолда, никоҳдан олдин ва кейин барча мулк шаклларининг тенг тақсимланишини назорат қилишни таклиф қилди.
