Афросиёб… Бу ном нафақат қадим Самарқанднинг тарихий юрагини, балки асрлар оғушида пинҳон бўлган буюк бир цивилизациянинг жимгина гувоҳини ҳам акс эттиради. Гўё Зарафшоннинг мусаффо оқимлари ва Помир-Олой тоғларининг салобатли манзаралари қўйнида уйғонган бу шаҳар харобалари замирида ҳамон биз билмаган, англамаган қанча сир яширинган. Ушбу мақола тарихга ошно қалбларни Афросиёбнинг мўъжизавий оламига саёҳат қилишга, унинг ўтмишига назар солишга ва бугунги кундаги аҳамиятини англашга чорлайди.

Афросиёб – Самарқанднинг илк ниҳоли. Айнан шу тепаликда милоддан аввалги VIII асрда дастлабки манзилгоҳ қад ростлаган ва у кейинчалик бутун Мовароуннаҳрнинг дурдонасига айланган Самарқанд шаҳрининг тарихий асосига айланган. Афросиёб нафақат қулай географик жойлашуви, балки Зарафшон водийсининг ҳосилдор заминлари ва Буюк Ипак йўлининг чорраҳасида жойлашгани боис ҳам тезда ривожланиб, муҳим сиёсий, иқтисодий ва маданий марказга айланди. Бу ерда Сўғд давлатининг қудратли ҳукмдорлари ўз саройларини бунёд этдилар, моҳир ҳунармандлар ноёб буюмлар яратдилар, зукко савдогарлар эса Шарқ ва Ғарбни боғловчи муҳим воситачига айландилар.

Афросиёб тупроғи остидан топилган археологик хазиналар шаҳарнинг шукуҳли ўтмишидан ёрқин далолат беради. Машҳур девор роспислари – элчиларнинг қабули, базмлар, ов манзаралари – ўша давр ҳаётини жонли рангларда тасвирлайди. Қадимги қоғоз намуналари Марказий Осиёда илм-фан ва маданиятнинг юксак даражада ривожланганини кўрсатади. Ноёб керамика идишлари, муҳташам қалъа ва мураккаб сув тизимлари шаҳарсозлик ва меъморчилик санъатининг юқори чўққиларини намоён этади. Ҳар бир топилма – бу ўтмишга йўлланган бир дераза, у орқали биз ўша давр одамларининг турмуш тарзи, эътиқодлари ва санъати ҳақида қимматли маълумотларга эга бўламиз.

Аммо Афросиёб фақатгина археологик топилмалар билан эмас, балки ҳали тўлиқ очилмаган сирлари билан ҳам қизиқарлидир. Қадимги шаҳарнинг қайси қисмлари ҳали ҳам тупроқ қаърида яширинган? Соғд ёзувининг барча сирлари ўз ечимини топдими? Шаҳарнинг инқирозига нима сабаб бўлган? Бу ва бошқа кўплаб саволлар ҳамон олимларни чуқур ўйга толдиради.

Замонавий археология фани ва инновацион технологиялар Афросиёб сирларини кашф этишда янги имкониятлар эшигини очмоқда. Дронлар ёрдамида ҳудудни юқоридан туриб комплекс тадқиқ қилиш, 3D моделлаштириш орқали шаҳарнинг қадимий қиёфасини виртуал тарзда қайта тиклаш, радиокарбон таҳлили эса топилмаларнинг аниқ хронологик даврини белгилаш имконини бермоқда. Ўзбекистонлик ва хорижлик етук илмий тадқиқотчиларнинг самарали ҳамкорликдаги изланишлари Афросиёб тарихининг янги, ҳали ўрганилмаган саҳифаларини очишга хизмат қилмоқда.

Афросиёб: Тарихнинг гувоҳи, замонлар синовидан ўтган ёдгорлик

Мақоламизнинг ушбу қисмида Афросиёбнинг тарихий манбалардаги номланиши, географик ўрни ва археологик тадқиқотлар жараёнидаги муҳим фактларни келтириб ўтамиз.

Афросиёб номи тарихи:

• "Афросиёб" номи тарихий манбаларда қадимги Самарқандга нисбатан фақатгина XVII асрдан бошлаб учрайди.
• Суғд манбаларида қадимги Самарқанд "Смараканве" деб аталган.
• Милоддан аввалги IV асрда Александр Македонский қўшинлари томонидан истило этилгач, юнон муаллифлари асарларида "Мароқанда" сифатида эслатилади. "Мароқанда" атамаси "Смараканве"нинг юнонча таржимасидир.
• Мовароуннаҳрда Сомонийлар ҳокимият тепасига келгач, қадимги "Смараканве" IX асрдан бошлаб "Самарқанд" деб атала бошланди.
• XI-XV асрларда туркий тилда битилган адабиётларда Самарқанд "Семизкент" сифатида ҳам учрайди.
• XV асрдан бошлаб форсий ва туркий тиллардаги манбаларда бир хилда "Самарқанд" номи қўлланила бошланди.

Географик ўрни ва майдони:

• Афросиёб ҳозирги Самарқанднинг шимолий чегарасига туташган кенг бўш тепаликлар мажмуаси бўлиб, унинг умумий майдони 219 гектарни ташкил этади.
• Тепаликнинг шимолий чегараси бўйлаб Сиёб ариғи оқиб ўтади.
• Жанубий томондан эса Афросиёб эски шаҳар деб номланувчи Самарқанд ҳудудига туташиб кетган.

Археологик тадқиқотлар тарихи:

• Афросиёб ва унинг ноёб топилмаларига қизиқиш 1868 йилда Чор Россияси томонидан Самарқанд босиб олинганидан сўнг кучайди.
• Афросиёбда дастлабки археологик қазиш ишлари майор Борзенков (1874), подполковник В. В. Крестовский (1883), шарқшунос олимлар Н. И. Веселовский (1884-85, 1895), В. В. Бартольд (1904) ва В. Л. Вяткин (1905; 1912-13) каби таниқли шахслар томонидан олиб борилди.
• 1919 йилда М. Е. Массон ва В. Л. Вяткин ўз тадқиқотларини давом эттириб, Афросиёбда Сомонийлар даврига (IX аср) оид сарой харобаларини кашф этдилар.
• 1925, 1929-30 йилларда В. Л. Вяткин қазиш ишларини давом эттириб, шаҳарнинг турли даврларига оид бой материаллар тўплади. Аммо 1930 йилларга қадар олиб борилган тадқиқотлар қадимги Самарқанд тарихига оид жуда кам маълумот берган эди.
• Урушдан кейин Ўзбекистон Фанлар Академиясининг Тарих ва археология институти олими И. Тереножкин раҳбарлигида Афросиёбда жиддий дала тадқиқотлари олиб борилди. Натижада, тепаликнинг энг пастки қатламларидан милоддан аввалги VI-V асрларга тааллуқли буюмлар ва уй-жой қолдиқлари топилди.
• В. А. Шишкин (1958-66) ва Я. Ф. Ғуломов (1967-70) раҳбарлигидаги кенг кўламли археологик қазишмалар Афросиёбнинг бошқа қисмларида ҳам қадимги маданий қатламга оид муҳим материалларнинг топилишига замин яратди.
• 1966 йил 13 июлда Афросиёбни археологик жиҳатдан комплекс ўрганишни ташкил этиш мақсадида Ўзбекистон ҳукуматининг махсус қарори қабул қилинди. Унга мувофиқ, Афросиёб археологик қўриқхона деб эълон қилиниб, уни тадқиқ этиш ишига Тошкент ва Самарқанд давлат университетлари ҳамда Маданият вазирлигининг Санъатшунослик институти ҳам жалб этилди.
• Аниқ илмий режалар асосида бошланган археологик тадқиқотлар шаҳарнинг кўп асрлик тарихини, унинг турли даврлардаги топографиясини, шаҳар таркибини, ҳаёт тарзининг ривожланиш босқичларини, босқинлар давридаги инқирозларни аниқлашга ёрдам берди. Шунингдек, Самарқанд ихшидларининг муҳташам саройи ҳам кашф этилди.
• Афросиёбда топилган археологик далиллар Самарқанднинг милоддан аввалги VIII-V асрларда Суғдиёнанинг марказий шаҳри сифатида шаклланганини кўрсатади.
• Милоддан аввалги 329 йилда шаҳар Александр Македонский қўшинлари томонидан вайрон қилинган, бунинг излари ҳозиргача шаҳар мудофаа иншоотларида яққол сақланиб қолган.
• Милоддан аввалги III-I асрларда, Кушонлар салтанати даврида шаҳар ҳаётида сезиларли юксалиш кузатилган. Милоддан аввалги III асрда шаҳар қўшалоқ мудофаа девори билан ўраб олинган. Ушбу даврга оид қалин маданий қатлам Афросиёбнинг шимолий қисмида, арк қисмида яхши сақланган.
• Археологик топилмалар ва ёзма манбаларнинг гувоҳлик беришича, бу даврда Самарқанд орқали Буюк Ипак йўли ўтган, ички ва ташқи савдо, ҳунармандчилик кенг ривожланган.
• Илк ўрта асрларда Самарқанд Суғдиёнанинг бош шаҳри сифатида муҳим мавқега эга бўлиб, шаҳарнинг ижтимоий ва иқтисодий ҳаётида туб ўзгаришлар юз берди. Бадавлат деҳқон хўжаликлари кучайди ва айнан шу даврда уларнинг қасрлари жойлашган Афросиёбнинг шимолий қисми мудофаа девори билан ўраб олинди. Бу ҳолат Мовароуннаҳр ва қўшни вилоятларда ҳам кузатилди. Бу даврда Самарқанд ҳукмдорлари "Ихшид", Бухоро ҳукмдорлари эса "Бухорхудот" деб аталган.
• 712 йилда араблар фотиҳи Қутайба ибн Муслим қўшин тортиб келганда, Самарқанднинг мудофаа деворлари мустаҳкам бўлиб, атрофида сув тўла хандақ мавжуд эди. Қутайба Фарғона, Шош ва турклардан ёрдамга келган қўшинларни енггач, ёрдамсиз қолган Суғд ҳокими Ғурак ноилож у билан сулҳ тузди ва шаҳарнинг ички қисми (шаҳристон)ни арабларга бўшатиб беришга мажбур бўлди. Археологик топилмалар исломга зид бўлган ҳайкал ва деворий расмларнинг атайлаб қилич билан чопилганини тасдиқлайди.
• IX асрнинг иккинчи чорагидан Мовароуннаҳрда ҳокимият Сомонийлар қўлига ўтди. Бухоро уларнинг марказига айланди. Шу даврда Самарқанд иқтисодий ва маданий жиҳатдан жадал ривожланди. Афросиёбда Сомонийлар даврига оид ўймакор ганч нақшлари билан безатилган саройлар, бадавлат деҳқон хонадонлари, масжид ва мадрасалар, ҳаммом ва канализация тизимлари, тош кўчалар топилмоқда. Шаҳарни сув билан таъминлаш муаммосини ҳал этиш мақсадида шаҳар ҳаётининг илк йилларидаёқ Дарғом томонидан канал қазилиб, сув келтирилган. Ушбу канал излари ҳозирги шаҳар хиёбонининг жанубий қисмида, Алишер Навоий ҳайкали ўрнатилган ҳудудда очиб ўрганилди. Бу канал Регистон майдони орқали Ҳазрати Хизр масжиди томон йўл олган. Тарихий манбаларга кўра, Афросиёбга жанубдан кираверишда шаҳар хандағи устига пишиқ ғиштлардан равоқли сувайирғич қурилиб, унинг тепасидан катта ариқ ўтказилган. Бу ариқ "Жўйи арзиз" (Қўрғошин ариқ) деб аталган. Ариқ шу ерда учга бўлиниб, шаҳар ичидан Сиёб ариғи бўйига борган.
• X асрнинг охирида Мовароуннаҳрда ҳокимият Қорахонийлар қўлига ўтганида ҳам Самарқандда савдо, ҳунармандчилик ва шаҳар ободончилик ишлари давом этди. Шаҳарнинг ҳунармандчилик қиёфаси янада кучайиб, зодагон деҳқонларнинг қасрлари энди шаҳар ташқарисида, уларнинг дала ҳовлиларида марказлаша бошлади.
• 1220 йилда Чингизхон қўшинлари "Жўйи арзиз" тўғонини бузиб, шаҳарни сувсиз қолдирди. Шаҳар мудофаачилари мардонавор қаршилик кўрсатса-да, охир-оқибат таслим бўлишга мажбур бўлдилар. Босқинчилар шаҳарнинг девор ва дарвозаларини вайрон қилиб, сарой, масжид ва мадрасаларга, аҳоли хонадонларига ўт қўйдилар. Аҳолининг катта қисми жангларда ҳалок бўлди, моҳир ҳунармандлар Мўғулистонга ҳайдаб кетилди. Шаҳарнинг сўнгги ҳимоячилари Жоме масжидига яшириниб, қаршиликни давом эттирдилар. Уларнинг оловда ёнган жасадлари жанг кийимларида археологик қазишлар вақтида топилди. "Қўрғошин ариқ" қайта тикланмади. Афросиёбда сувсиз қолган аҳоли Сиёб ариғидан чархпалак ёрдамида сув чиқариб ҳаёт кечирди, сўнгра аҳоли бу ерни бутунлай тарк этди. Кимсасиз харобага айланган қадимги Самарқанд аввалига "Ҳисори кўҳна", "Қалъаи Ҳисор" деб аталиб, XVII асрдан бошлаб аҳоли орасида "Қалъаи Афросиёб" ёки "Афросиёб" деб номлана бошланди.
• Афросиёбда археологик қазиш ишлари, айниқса Самарқандда Ўзбекистон Фанлар Академияси Археология институти ташкил топганидан сўнг, кенг кўламда жадаллашди. Я. Ғ. Ғуломовдан кейин Афросиёбдаги археологик қазишмаларга Г. В. Шишкина ва Ш. Тошхўжаевлар раҳбарлик қилдилар. Кейинги йилларда (1989 йилдан) Афросиёбни археологик жиҳатдан тадқиқ этиш ишига француз археологлари — Пол Бернар, Франс Грене ва бошқалар жалб этилди. Француз археологик миссияси ўзбекистонлик археологлар (М. Исомиддинов ва бошқалар) билан ҳамкорликда Афросиёбни ўрганишда фаол иштирок этмоқда. Ўзбек ва француз олимларининг ҳамкорликдаги тадқиқотлари натижасида қадимги Самарқанд тарихига оид бир қатор муҳим масалаларга аниқлик киритилди. Хусусан, милоддан аввалги VI-V асрларга тааллуқли шаҳар мудофаа деворлари остидан гувалакдан қурилган янада қадимги девор қолдиқлари топилиб, Самарқанднинг ёши милоддан аввалги VIII аср ўрталарига оид эканлиги илмий асосда исботланди. Шунингдек, шаҳарнинг арк қисмидан милодий VIII асрга оид мурабба (70х70 метр) шаклидаги Самарқанд ихшидларининг маҳобатли саройи қолдиқлари ҳам кашф этилди. Ҳозирги кунда ҳам Афросиёбда археологик тадқиқот ишлари давом этмоқда.

Афросиёб тепалигига кўз ташлар экансиз, беихтиёр вақтнинг чексиз оқими тўхтаб қолгандек туюлади. Гўё шаҳарнинг қадимги мудофаа деворлари ортида ҳамон соғдларнинг жонли шовқин-сурони, карнайларнинг дилрабо жаранги ва моҳир ҳунармандларнинг тинимсиз меҳнати акс-садо бераётгандек. Бу муқаддас заминда ҳар бир тош, ҳар бир тупроқ зарраси асрларнинг теран изларини сақлаб турибди.

Бугунги кунда Афросиёб Ўзбекистоннинг миллий фахри, бой тарихий меросининг ёрқин ва бебаҳо намунасидир. У нафақат маҳаллий аҳолининг ўз ўтмишига бўлган чуқур ҳурматини мустаҳкамлайди, балки мамлакатга ташриф буюраётган хорижлик сайёҳларни ҳам ўзининг сирли ва жозибадор олами билан ром этади. Афросиёбни асраб-авайлаш, унинг бебаҳо тарихий аҳамиятини келгуси авлодларга безавол етказиш – бугунги куннинг муҳим ва долзарб вазифаларидан биридир.

Якун ясаб айтганда, Афросиёб – бу нафақат қадимги шаҳар харобалари, балки замонлар қаъридан келаётган сирли садодир. У ўз бағрида буюк тарихни, ноёб маданиятни ва ҳали тўлиқ кашф этилмаган сирларни мужассам этган. Афросиёбни чуқур ўрганиш ва унинг беқиёс аҳамиятини англаш орқали биз нафақат ўтмишимизга ҳурмат бажо келтирамиз, балки келажагимиз учун ҳам муҳим сабоқлар оламиз. Унинг сирлари ҳамон очилишда давом этади ва бу жараён тарихга бефарқ бўлмаган ҳар бир инсон учун доимо қизиқарли ва мазмунли бўлиб қолади.