Ўзбекистон шаҳарларида атмосфера ҳавосининг сифати соғлиқ учун хавфли даражага яқинлашмоқда. Ўзгидрометнинг 2025 йил 17 декабрь ҳолатига кўра эълон қилган экологик бюллетени шуни кўрсатадики, Самарқанд ва Қарши шаҳарларида ҳаво таркибидаги майда дисперсли заррачалар (PM2.5) миқдори рухсат этилган меъёрлардан сезиларли даражада ошиб кетган. Хусусан, Самарқандда ифлосланиш даражаси меъёрдан 1,7 баравар, Қаршида эса 1,5 баравар юқори экани қайд этилди. Пойтахт Тошкентда ҳам вазият барқарор эмас: шаҳарнинг аксарият туманларида ифлосланиш кўрсаткичлари белгиланган чегарага яқинлашган.

Ифлосланиш харитаси: Қайси ҳудудлар энг хавфли?

Автоматик назорат станцияларидан олинган маълумотлар таҳлили шуни кўрсатадики, PM2.5 заррачалари бўйича энг ёмон кўрсаткич Самарқанд шаҳрида қайд этилган бўлиб, у ерда консентрация 104,1 мкг/м3 ни ташкил этмоқда. Бу белгиланган меъёрдан (60 мкг/м3) анча юқоридир. Қарши шаҳрида эса бу кўрсаткич 92,1 мкг/м3 га тенг. Навоий шаҳри ҳам «қизил ҳудуд» чегарасида турибди — меъёрдан 1,04 баравар юқори ифлосланиш аниқланган.

Тошкент шаҳрида эса туманлараро кескин фарқлар кузатилмоқда. Энг тоза ҳаво «Янги Ўзбекистон» боғи ҳудудида (10,5 мкг/м3) қайд этилган бўлса, Green University (56,6 мкг/м3), Чилонзор (42,7 мкг/м3) ва Яшнобод (44,4 мкг/м3) туманларида ифлосланиш даражаси меъёрга жуда яқин келиб қолган. Бу кўрсаткичлар шаҳар маркази ва саноат зоналарида ҳаво сифати пастлигича қолаётганини тасдиқлайди.

PM2.5 ва PM10 заррачалари нега хавфли?

Атмосфера ҳавоси таркибидаги майда дисперсли заррачалар (PM2.5) инсон саломатлиги учун энг хавфли ифлослантирувчи ҳисобланади. Уларнинг ўлчами ўта кичик бўлгани сабабли, нафас йўллари орқали тўғридан-тўғри қон айланиш тизимига ўтиб кетиш хусусиятига эга. Бу эса юрак-қон томир ва нафас йўллари касалликларининг кескин кўпайишига сабаб бўлади.

Бюллетенда келтирилган бошқа моддалар — углерод оксиди, азот диоксиди ва олтингугурт диоксиди миқдори ҳозирча рухсат этилган меъёрлардан ошмаган. Бироқ, айнан чанг заррачаларининг юқорилиги Ўзбекистон шаҳарлари учун сурункали экологик муаммога айланиб улгурган. Бунинг асосий сабаблари сифатида транспорт воситаларининг кўплиги, қурилиш объектларидан чиқаётган чанглар ва иситиш мавсумида ёқилғидан фойдаланишнинг ортиши кўрилади.

Сабаб-оқибат таҳлили: Муаммо илдизи қаерда?

Самарқанд ва Қаршидаги юқори кўрсаткичлар нафақат маҳаллий ифлосланиш, балки метеорологик шароитлар — ҳавонинг димланиб қолиши ва шамол йўналишининг ўзгариши билан ҳам боғлиқ бўлиши мумкин. Тошкентнинг айрим ҳудудларида (масалан, Green University атрофида) ифлосланишнинг юқорилиги эса транспорт оқимининг зичлиги ва очиқ ер майдонларининг кўплиги билан изоҳланади.

Аҳамиятли жиҳати шундаки, Ўзгидромет 2024 йил май ойида PM2.5 бўйича меъёрларни янгилаган эди. Янгиланган СанҚваН 0053-23 талабларига кўра, назорат кучайтирилган бўлса-да, амалдаги вазият ҳали ҳам хавотирли бўлиб қолмоқда. Ифлосланишнинг меъёрдан 1,5–1,7 баравар ошиши аҳолининг заиф қатламлари — болалар, қариялар ва сурункали касаллиги бор шахслар учун жиддий хавф туғдиради.

Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, экологик бюллетен маълумотлари шаҳарсозлик ва транспорт тизимини зудлик билан қайта кўриб чиқишни тақозо этмоқда. Ҳаво сифатини яхшилаш учун фақатгина мониторинг кифоя эмас, балки чангни тутиб қолувчи яшил ҳудудларни кўпайтириш ва зарарли чиқиндиларни қатъий назорат қилиш зарур.