Бу қизиқ! Гигант сайёралар: Сатурн

Бу қизиқ! Гигант сайёралар: Сатурн

Юпитердан кейин турувчи Сатурн, Уран ва Нептунлар Қуёш тизимининг сўнгги сайёралари ҳисобланади. Сатурн катталиги жиҳатидан қуёш тизимидаги иккинчи сайёрадир. Сатурн ва Уран Юпитер каби газдан ташкил топган. Сатурндан ташқари қолган иккала сайёраларда ҳам ҳалқалар мавжуд. Лекин улар Сатурндаги ҳалқалар каби жозибадор эмас.

Сатурн - Қуёшдан узоқлиги бўйича олтинчи сайёра. Сатурн римликлар учун вақт ва тақдир худосининг номи, юнонларда Кронос номи билан аталган, арабларда Зуҳал номи билан юритилади. Массаси Ерникидан 95,28 марта катта. Қуёш атрофида 9,64 км/сек тезлик билан айланиб туради. Тўла айланиш даври 29,458 Ер йилига тенг. Унинг атмосферасида молекуляр водород, метан борлиги аниқланган, аммиак ва гелийнинг борлиги тахмин қилинади. Унда ҳалқаларнинг борлигини 1610 йилда Галилей аниқлаган. Сатурн ҳалқалари устма-уст жойлашган 4 та ҳалқалардан иборат. Сатурннинг Титан, Янус, Феба ва бошқа номлардаги 62 та йўлдоши мавжуд. Шундан 53 тасининг номи мавжуд бўлиб, қолганларига ҳозирча ном қўйилмаган. Титан Қуёш тизимидаги (Юпитернинг йўлдоши Ганимеддан кейин) энг катта йўлдош ҳисобланади.

Титан Сатурннинг энг катта йўлдоши бўлиб, қуёш тизимида Юпитернинг йўлдоши бўлган Ганимеддан кейин иккинчи катта йўлдош ҳисобланади. Қуёш тизимида Ердан кейин сиртида суюқлик мавжуд бўлган жисмдир. Титан Сатурннинг кашф қилинган йўлдошларидан биринчиси бўлиб, уни 1665 йил 25 мартда голландиялик астроном Христиан Гюгенс аниқлаган. Унинг диаметри 5152 километр (Ойникидан 1,5 марта катта), масса жиҳатидан 80 фоизга Ернинг массасидан катта, ўлчами жиҳатидан Меркурийдан катта. Унинг сирти асосан сувли муздан ва органик моддалар қолдиғидан иборат.

Титаннинг зич атмосфераси узоқ вақт бу йўлдош сиртини кузатиш имконини бермаган. 2004 йили унга жуда яқинлашган “Кассини-Гюгенс” космик аппарати унинг атмосфераси таркибини аниқлаб берган. Қалинлиги 400 километрга чўзилган атмосферасининг асосий қисми азотдан иборат бўлиб, унда оз миқдорда метан ва этан мавжуд экан. Бу газлар унинг булутини (сиртига тушадиган суюқ ва қаттиқ ёғингарчиликлар сабабчиси) ташкил этади. Сиртида метан-этанли кўллар ва дарёлар мавжуд. Сиртидаги босим Ернинг босимидан 1,5 марта кўп, температура минус 170-180 градус цельцийни ташкил этади. Паст температурага қарамасдан, уни Ернинг бошланғич ривожланиш даври билан солиштиришади. Йўлдошда ҳаётнинг содда шакллари мавжуд бўлиши мумкин, айниқса, унинг ерости сув ҳавзаларида. Титан орбитасининг радиуси 1221870 километр Сатурн ҳалқаларидан анча нарида жойлашган. Сатурн атрофида у 15 кун 22 соат 41 минутда бир айланиб чиқади ҳамда айланиши синхрон кечади. Яъни, Сатурн атрофида Титаннинг айланиш даври ўз ўқи атрофида айланиш даврига тенг бўлади. Демак, Титан бизнинг Ойдек, Сатурнга фақат бир томони билан қараган бўлади. Унинг ўз атрофида айланиш ўқи Ерникидаги каби экваторга 26,73 градус оққанлиги боис, унда ҳам фасллар алмашиб туради. Фақат фасллар бизнинг Еримиздагидек 3 ой эмас, балки 7,5 Ер йилига тенг вақтда алмашиб туради. Титан сирти «Пионер-11»,«Вояджер-1» космик аппаратлар ёрдамида текширилган. Титан сиртини биринчи марта суратга олган космик телескоп Ҳаббл телескопидир. Бошқа йўлдошларда бўлган кратерлар Титанда кузатилмаган.

“Вояджер-1” АСС (автоматик сайёралараро станция) Сатурн сайёрасининг энг катта йўлдоши Титанга 7000 километр масофага яқинлашган. Унда атмосферанинг ўта зич бўлиши, Ерда олиб борилган тадқиқотлар натижасида Титанда парник эффектининг мавжуд бўлиши ва ҳаётнинг мавжудлигини таъминлайди, деган хулосалар ўз тасдиғини топмаган.

Интернет материаллари асосида СамДУ профессори Ортиқ ПАРДАЕВ тайёрлади.