Бугун тиш чўткасини сотиб олиш учун дўконга бориш шарт эмас — смартфонни икки марта босиш кифоя. Бир қарашда — қулайлик. Аммо шунчаки харидлар ортида кўринмас қарамликнинг сояси турибди.
Бошланиш: камёб "сеҳр"дан одатий рутинга
Беш-ўн йил муқаддам онлайн харидлар ўзбекистонликлар учун фантастика каби туюларди. Аксарият фуқаролар учун интернет орқали буюм сотиб олиш — бу тил, тўлов ва етказиб бериш муаммолари тўла бир квест эди. AliExpress каби халқаро сайтлардан буюртма бериш — синовга айланган бир жараён: карточка, трек-рақам, почта, паспорт, кутиш...
Аммо технология тез ривожланди, ва бу синов энди одатга айланди. Узоқ вақт талаб қиладиган глобал платформалар ўрнини маҳаллий маркетплейслар эгаллай бошлади. Uzum Market эса воқеий бурилиш нуқтаси бўлди.
Uzum: қарамликкача бўлган масофани қисқартирган ислоҳотчи
Uzum ўзбек бозорига маҳаллийлаштирилган интерфейс, тезкор етказиб бериш, бўлиб тўлаш имконияти, ишонч ва қулайлик олиб кирди. Харид қилиш энди саргузашт эмас, балки маиший рефлексга айланди. Аҳоли батарейка, скотч, ғилдиракли моп ёки бир марталик қошиқ учун ҳам иловага мурожаат қиладиган бўлди.
Temu: "чегирма" билан келиб, блок билан кетди
2024 йилда бозорга Temu платформаси ҳужумкор тарғибот, “ўйинли” чегирмалар ва визуал шошилинчлик билан кириб келди. Маҳсулот сифатини мақташди, интерфейс "қувноқ" туюлди. Янги илова қисқа вақт ичида энг кўп юклаб олинган дастурга айланди.
Бироқ 2025 йил бошида Temu Ўзбекистонда ҳуқуқий муаммолар сабаб блокланди. Аммо “Хитой портлаши”дан кейин Uzum етакчиликни тиклади — Temu фақат рақобатчи эмас эди, балки истеъмолчиларда тез ва импульсив харид одатини шакллантирган платформа эди.
Дофамин тузоғи: маркетплейслар мияни қандай ишғол қилади?
Психолог Лиана Натрошвили бу ҳолатни "дофамин тузоғи" деб атади.
“Мия мукофот тизими фаоллашади. ‘Ажойиб таклиф’, ‘чегирма фақат 5 дақиқага’, ‘фақат иккита қолди’ — булар диққат ва вақтимизга ҳужум қилади. Шунинг учун ҳам саватга қўшамиз, чунки бой беришдан қўрқамиз”, — дейди мутахассис.
Шу боис онлайн харид қилиш, аслида, кўпинча:
Зерикишни кетказиш воситаси,
Эмоционал бўшлиқни тўлдириш ҳаракати,
Қарор қабул қилиш орқали назорат ҳиссини тиклаш,
"Мен ўзимга арзийман" нарративи орқали нарсис таскин сифатида намоён бўлади.
Қарамликнинг хом статистикаси
2024 йилда Uzum’da 19 миллиондан ортиқ буюртма қилинган. Улардан 60% — бўлиб тўлаш асосида амалга оширилган.
Бўлиб тўлаш — дастлаб қулай кўринади. Аммо бу модель истеъмолчида “харид қилиш осон” иллюзиясини уйғотади. Одамлар керак бўлмаган буюмларни ҳам импульсив равишда “олиб қўйиш”ни бошлайдилар, охирида эса нафақат жисмонан, балки молиявий жиҳатдан ҳам оғирлик ҳисси пайдо бўлади.
Қандай қилиб ҳимояланиш мумкин?
Психологлар бундай вазиятда ўз эҳтиёжларингизни тушуниш, эҳтиёж билан хоҳишни фарқлай олишни тавсия қиладилар. Шахсий назоратни юқори қўйиш ва автоматлашган харид рефлексларини тўхтатиш учун:
Иловаларни вақти-вақти билан ўчириб туринг.
Хариддан аввал 3 кунлик танаффус қилинг.
"Сотиб олиш сабаби нима?" деган саволни ўзига бериш одатини яратинг.
Молиявий режа тузиб, ҳар ой “импульсив харажатлар лимити”ни белгиланг.
Яқинлар билан харид ҳақида маслаҳатлашинг – бу ёрдам беради.
Хулоса: Қулайлик доим фойда эмас
Маркетплейслар — тараққиёт меваси. Лекин уларнинг чексиз қулайлиги, афсуски, чексиз харид қилиш рефлексини шакллантирмоқда. Бу моддий мустақилликни емириб, шахсий эътибор ва энергияни талаб қилувчи янги кўринишдаги қарамликдир.
Онлайн савдолар — имконият. Лекин бу имконият кимнидир эркин қилиш, кимнидир эса қулга айлантириш кучига эга. Шунинг учун харид қилиш — ақл билан эмас, оғирликсизлик ҳисси билан бажарилаётган пайтда, бир сурингулик тугмасини босиш орқали, ўзингиздан сўранг: Бу менга керакми? Ёки мен дофамин тузоғидаманми?
