Ўзбекистонда ижтимоий ҳимоя тизимини ислоҳ қилиш навбатдаги босқичга қадам қўйди. Президент Шавкат Мирзиёев раҳбарлигида 29 октябр куни ўтказилган йиғилишда расмий банд аҳолининг барчасига ҳомиладорлик ва вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик бўйича нафақаларни босқичма-босқич давлат томонидан тўлаш тизими жорий этилиши маълум қилинди. Бу қарор мамлакат ижтимоий суғурта сиёсатини тубдан ўзгартиришга қаратилган муҳим қадам бўлиб, унинг ортида иқтисодий ва ижтимоий сабаблар ҳам, узоқни кўзловчи мақсадлар ҳам бор.
Янги тизим нима беради?
2026 йилдан бошлаб аёлларга ҳомиладорлик нафақаси, 2026 йил иккинчи ярмидан эса вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик нафақалари Ижтимоий ҳимоя жамғармаси орқали тўланади. Бу нафақаларни тўлаш юкламаси эндиликда иш берувчилар елкасидан давлат зиммасига ўтади. Натижада тадбиркорлар учун ишчи қабул қилиш ва меҳнат муносабатларини расмийлаштириш иқтисодий жиҳатдан жозибадор бўлади.
Ҳозирги амалиётда хусусий секторда ишловчи кўплаб фуқаролар ҳомиладорлик ёки касаллик бўйича нафақа олиш имконига эга эмас. Чунки кўп иш берувчилар бу тўловларни ортиқча сарф деб ҳисоблаб, меҳнат шартномасини расмийлаштиришдан қочади. Бу ҳолат эса меҳнат бозорида ноқонуний иш билан бандликни кучайтириб, аҳолининг ижтимоий ҳимоясиз қатламини кенгайтиради.
Нега бу ислоҳот зарур бўлди?
Сўнгги тўрт йилда “Камбағалликдан фаровонлик сари” дастури доирасида камбағаллик даражаси 17 фоиздан 6,8 фоизгача пасайди. Бироқ бу рақамнинг ортида ҳам ҳануз жуда кўпчиликнинг расмий ишсиз ёки суғуртасиз меҳнат фаолияти яширинган. Давлат статистика қўмитаси маълумотларига кўра, меҳнатга лаёқатли аҳолининг тахминан 40 фоизи ҳали ҳам норасмий секторда фаолият юритади. Бу нафақат солиқ тушумларига, балки келгуси пенсия ва нафақа тизимларига ҳам салбий таъсир кўрсатмоқда.
Ижтимоий суғурта тизимини кенг қамровли шаклда қайта қуриш орқали ҳукумат бир пайтнинг ўзида икки мақсадни кўзламоқда:
Расмий иш билан бандликни рағбатлантириш;
Аҳолининг ижтимоий ҳимоясини кафолатлаш.
Халқаро меҳнат ташкилотининг маълумотларига кўра, дунё мамлакатларининг 70 фоизида ҳомиладорлик ва вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик нафақалари давлат суғурта тизимлари орқали амалга оширилади. Бу тизим иш берувчилар юкламасини енгиллаштириш билан бирга, меҳнат муносабатларини соғломлаштиришга хизмат қилади.
Муаммолар ва хатарлар
Бироқ ислоҳотнинг амалий қисмида бир қатор муаммолар кўзга ташланади. Биринчидан, янги тизимнинг молиявий манбалари аниқ белгиланиши лозим. Ҳозирда Ижтимоий ҳимоя жамғармасининг маблағлари асосан бюджет ажратмалари ва суғурта тўловларидан шаклланади. Суғурта фондининг барқарорлиги учун солиқ ва суғурта тушумларини кенгайтириш зарур бўлади.
Иккинчидан, рақамлаштириш масаласи. Президент топшириғига кўра, нафақалар “проактив” усулда тайинланади — яъни фуқаро ариза бермасдан туриб, автоматик равишда ҳақ тўланиши керак бўлади. Бу учун меҳнат ва суғурта маълумотлари ягона ахборот тизимида интеграция қилинган бўлиши шарт. Агар бу жараён кечикса, янги тизим самараси сезиларсиз бўлиши мумкин.
Учинчидан, иш берувчилар ва фуқаролар орасида хабардорлик етишмаслиги хавфи бор. Илгаригидек “иш берувчи тўламайди, демак нафақа йўқ” деган фикрни йўқотиш учун кенг тарғибот ва ахборот ишлари зарур.
Янги тизимнинг ижтимоий таъсири
Бу ўзгариш, айниқса, аёллар учун катта аҳамият касб этади. Ҳозирда хусусий секторда ишловчи кўплаб аёллар ҳомиладорлик таътилига чиқишдан қўрқади — чунки бу даврда даромадсиз қолиш эҳтимоли бор. Давлат томонидан кафолатланган нафақа бу муаммони йўқотиб, аёлларнинг меҳнат бозоридаги иштирокини кенгайтиради.
Шу билан бирга, вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик бўйича тўловлар ишчиларни “касал бўлса ҳам ишга чиқишга мажбур бўлиш” ҳолатидан қутқаради. Бу иш жойларида саломатлик маданиятини оширишга ҳам хизмат қилади.
Келгусида нима кутиш мумкин?
Янги ижтимоий суғурта тизими 2026 йилдан босқичма-босқич амалга оширилади. Бу ислоҳот тўлиқ ишга тушиши учун ҳукумат олдида учта стратегик вазифа турибди:
Ижтимоий ҳимоя жамғармасининг молиявий барқарорлигини таъминлаш;
Меҳнат муносабатларини рақамлаштириш ва ягона маълумот базасини яратиш;
Аҳолини суғурта тизими афзалликлари ҳақида хабардор қилиш.
Таҳлилчилар фикрича, агар бу ислоҳот самарали амалга оширилса, Ўзбекистон 2030 йилга қадар иш билан банд аҳолининг камида 90 фоизини ижтимоий суғурта билан қамраб олиши мумкин. Бу эса давлат молиявий барқарорлиги ва ижтимоий тенглик сари қадам бўлади.
