Qisqacha mazmun. Kiyevda 8 iyul kuni “Oxmatdet” (Onalik va bolalikni muhofaza qilish) bolalar kasalxonasiga raketa zarbasi berildi. Halok bo‘lganlar va yaralanganlar bor. Rossiya va Ukraina tomonlarining versiyalari bir-biridan farq qiladi.
Diskleymer. Harbiy harakatlar sharoitida dezinformatsion kampaniyalar boshlanishi mumkin va ma’lumotni har doim ham tekshirish imkoni yo‘q. Shu munosabat bilan bir xil voqealarning turli manbalarda yoritilishiga va ekspert ma’lumotlari hamda taqdim etilgan dalillarga e’tibor qaratish lozim.
Turli raketalar
Rossiya Mudofaa vazirligi fuqarolik obyektlariga berilgan zarbani “fiktiv” va bu haqidagi xabarlarni “mutlaqo yolg‘on” deb atadi. Shu bilan birga, asosiy versiya rus emas, balki Ukraina havo hujumidan mudofaa raketasi ekanligi atrofida qurilgan.
Rossiyaning “Feyklarga qarshi urush” kanalida yana bir dalil aytildi: agar kasalxonaga raketa zarbasi berilganda, zarar yanada yomonroq bo‘lar edi va binodan tom ma’noda hech narsa qolmagan bo‘lardi. “Hozirda u shrapnel va shisha siniqlarining xarakterli izlari bo‘lgan nuqsonlardan iborat”, — deyiladi xabarda.
Rossiya TIV rasmiy vakili Mariya Zaxarova ham Ukraina havo hujumidan mudofaa raketasi tushgani haqidagi versiyani qo‘llab-quvvatladi: “G‘arbiy “NASAMS” zenit-raketa kompleksi raketalardan biri Kievdagi “Oxmatdet” bolalar shifoxonasi hududidagi binolardan biriga urilgani, shu jumladan, ko‘plab guvohlar tomonidan tasdiqlangan”. Biroq xabarda qaysi guvohlarga havola qilinayotgani aytilmagan.
Rossiyaning BMTdagi doimiy vakili Vasiliy Nebenzya Ukraina Qurolli kuchlarining NASAMS havo hujumidan mudofaa raketasi “yo‘ldan adashib, bolalar binosi yonidagi binoga uchib ketganini” aytdi.
Doimiy vakil, shuningdek, ba’zi “Ukraina pabliklari”ga ishora qilib, bu yerda “harbiylarning hatto o‘zlari koVplab fojialar ularning havo hujumidan mudofaasining ishi ekanligini tan olishdi”. Biroq doimiy vakil gap qaysi manbalar haqida ketayotganiga aniqlik kiritmadi.
Shunisi e’tiborga loyiqki, Nebenzya dalil sifatida bir kun oldin Rossiya tomoni axborot maydonida qo‘llab-quvvatlangan tezisdan foydalandi: “…agar bu rus raketasi bo‘lganda, binodan hech narsa qolmagan bo‘lardi”.
Boshqa versiyaga ko‘ra, Rossiyaning X-101 qanotli raketasi “Oxmatdet” kasalxonasiga kelib tushgan.
Ukraina xavfsizlik xizmati bolalar shifoxonasiga tushgan raketa qoldiqlari suratlarini chop etdi. Sharhda aytilishicha, bu parchalar X-101 raketasiga tegishli.
Ukrainaning stopfake.org* platformasi sayti binoga uchgan raketa havo hujumidan mudofaa tizimlari tomonidan urilmagani, balki dasturlashtirilgan nishon tomon to‘siqsiz uchgani ko‘rsatilgan video taqdim etdi.
“Rossiyaning X-101 qanotli raketasining o‘ziga xos xususiyati quyruq bloki va quyruq qismida R95-300 turbojetli dvigatelining mavjudligi. Na Patriot raketalari, na havo mudofaasi tizimlari uchun NASAMS o‘q-dorilari bunday dvigatelga ega emas. Ammo aynan shu narsa “Oxmatdet”ga urilgan raketada aniq ko‘rinadi. Bundan tashqari, NASAMS SAM tizimidagi AIM-120 raketasining old qismi videodagi raketaga qaraganda keskinroq shaklga ega. Ushbu yumaloq “burun” X-101 bilan to‘liq mos keladi”, deyiladi veb-saytda.
Mualliflar, shuningdek, havo hujumidan mudofaa tizimlari uchun raketalarda qo‘llanilayotgani aytilayotgan shrapnellarning fotosuratlari Kiyevda emas, 2022-yilda Odessada qilinganligini aniqladilar.
BBC Rus xizmati sharhlovchisi Pavel Aksenovning ta’kidlashicha, zarba lahzasi kameralarga olingan va kamida bitta videoda raketa juda aniq ko‘rinadi. Uning quyruq qismida sezilarli qalinlashuv mavjud bo‘lib, u rus qanotli raketasining dvigateliga o‘xshaydi, bu Zenit raketalari bo‘lmaydi.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ukrainadagi inson huquqlari monitoringi missiyasi 8-iyul kuni Rossiyaning Ukrainaga bergan zarbasi natijasida qisman vayron boʻlgan Kiyev “Oxmatdet” kasalxonasi Rossiya raketasi bilan urilgani “ehtimoli juda yuqori” ekanini aytdi. Bu haqda Reuters agentligi missiya rahbari Daniel Bellga tayanib xabar berdi.
DW veb-sayti Bellingcat tergov loyihasiga tayanib, ijtimoiy tarmoqlarda e’lon qilingan fotosuratlar va videolar, shuningdek, raketaning 3D vizualizatsiyasi va Oslo universitetining raketa texnologiyasiga ixtisoslashgan olimi Fabian Xoffmanning fikriga asoslanib qayd etdi. Kiyev “Oxmatdet” kasalxonasiga urilganda Rossiyaning X-101 qanotli raketasi ishlatilgan, degan xulosaga keldi.
Xalqaro standartlarni talqin qilishdagi farqlar
BMT Xavfsizlik Kengashi Rossiya Federatsiyasining harakatlarini qoraladi. BMTdagi doimiy vakili Vasiliy Nebenzyaning ta’kidlashicha, Rossiya Ukrainadagi tinch aholi nishonlariga zarba bermayapti, aksincha, Ukraina tomoni zarar ko‘rgan tinch aholi nishonlari haqida gapirmoqda.
Agar Ukraina xalqaro gumanitar qonunlarni buzgan holda, aholi turar joylariga havo hujumidan mudofaa tizimini joylashtirmaganida, Kiyevda raketa shifoxona yoniga qulagan fojianing oldini olish mumkin edi, dedi Rossiyaning BMTdagi doimiy vakili Vasiliy Nebenzya.
Shu bilan birga, u o‘z nutqida shifoxonadan ikki kilometr uzoqlikda joylashgan Artyom zavodiga rejalashtirilgan hujumni qayd etdi.
Agar xalqaro gumanitar huquqning buzilishi haqida gapiradigan bo‘lsak, unda To‘rtinchi Jeneva konventsiyasiga ko‘ra, tinch aholining yashashi uchun muhim bo‘lgan, shuningdek, katta energiya salohiyatiga ega nishonlarga zarba berish taqiqlanadi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining yaqinda qabul qilingan rezolyutsiyasida Rossiya Federatsiyasidan Zaporojye atom elektr stansiyasidan (ZAES) zudlik bilan harbiy xizmatchilar va boshqa ruxsat etilmagan xodimlarni olib chiqib ketishini talab qilgan. Muhim energiya salohiyatiga ega bo‘lgan joyda bunday mavjudlik Nebenzya aytgan XDH me’yorlariga zid keladi.
P.S. Axborotni yoritishdagi nomuvofiqliklar bir qancha nuqtalarda sezildi. Masalan, Rossiya Federatsiyasining rasmiy versiyasini qo‘llab-quvvatlagan Rossiya Telegram kanallari vayronalar paytida faqat harbiylar ishlayotgani va videoda bolalar yo‘qligi haqida xabar berishdi. Shu bilan birga, boshqa videolarda vayronalarni tozalashga yordam berayotgan tinch aholi vakillari, bolalarni ham ko‘rish mumkin.
Kalit so‘zlar: Ukraina, Rossiya, Oxmatdet, dezinformatsiya
*Stopfake.org tashabbuskorlari Mogilya jurnalistika maktabi o‘qituvchilar, bitiruvchilari va talabalari va jurnalistlar va muharrirlar uchun Digital Future of Journalism dasturi.
