Асаларичиликнинг муваффақиятлари ва муаммолари ҳақида – Ӯзбекистондаги ирсий асаларичилар, эр-хотин Сергей ва Галина Литвиненколар фаолияти ҳақида ҳикоя қиламиз.
Бутун дунё олимлари ва экологлари глобал иқлим ӯзгариши туфайли асаларилар сони тез камайиб бораётгани ҳақида бонг урмоқда. Мисол учун, АҚШда, америкалик асаларичиларнинг фикрига кӯра, 2006 йилдан бери асаларилар оилалари ҳар қишда ӯртача 30 фоизни йуқотган. Одамлар нафақат асал берадиган, балки бошқа кӯплаб озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқаришда, боғлар, далалар ва боғларни чанглаштиришда катта рол ӯйнайдиган бу фойдали ҳашаротлар популяциясини сақлаб қолишга ҳаракат қилмоқда.
Ӯзбекистонда асаларичилик билан боғлиқ вазият ҳозирча у қадар ачинарли эмас. Масалан, Ӯзбекистон асаларичилар уюшмаси маълумотларига кӯра, 2023-йилда 31,5 минг тонна асал етиштирилган, бу 2022-йилга нисбатан 16 фоизга кӯп. Асаларилар ойлалари сони ҳам ортиб бормоқда. Бунга қишлоқ хӯжалиги ва чорвачиликни ривожлантиришга қаратилган давлат дастурлари ёрдам бермоқда.
Бироқ, бошқа соҳаларда бӯлгани каби, асаларичиликда ҳам муаммолар кӯп.
Сергей Литвиненко, учинчи авлод асаларичи. У болалигидан асаларичилик касбининг барча нозик томонларини ӯрганган ва ҳозирда ӯз маҳорати сирларини фарзандларига етказмоқда.
Сергей ва Галина Литвиненко болалар билан. Фото: CABAR.asia
“Мен аллақачон учинчи авлод асаларичиман, болалигимдан асаларичилик билан шуғулланиб келаман. Ишларим қандай? Болалигим асалари боғида ӯтган ва ӯн-ӯн икки ёшимда ӯзимнинг асалариларим, бир нечта қутиларим бор эди”, – дейди Сергей Литвиненко.
Уларнинг сулоласининг тарихи 1963 йилда, Сергейнинг бобоси Иван Кузмич ӯзига оддий давлат хизматчиси сифатидаги асосий иши билан бир қаторда қӯшимча даромад келтирган бир нечта асаларилар оилаларини сотиб олганида бошланган. Аста-секин асалариларини кӯпайтира бошлади.
Бобоси 1959 йилда Молдованинг Бельци шаҳридан Ӯзбекистонга кӯчиб келган.
Асаларичилик унинг севимли машғулоти бӯлиб, у бӯш вақтида шуғулланган. Унга бу ерда хӯжайин йӯқлиги ёқди.
Сергейнинг отаси ҳам асосий ишидан бӯш вақтларида асаларилар билан ишлаган. Аммо Сергейнинг ӯзи аллақачон жиддий ва мақсадли равишда асаларичилик билан шуғулланади.
Асаларичилик Литвиненколар оиласининг асосий иши бӯлиб, улар жуда кӯп асалариларни етиштиришди, энди уларни назорат қилишга вақтлари бор. Ҳозир уларда 300 та оила бор, ҳар бир оилада 10 мингдан 20 минггача асалари мавжуд.
Сергейнинг бобоси ҳамма нарсани ӯзи ӯрганган ва кейин болаларига асалариларни бошқаришнинг барча нозикликларини ӯргатган. Ва унинг катта оиласи бор эди – 10 фарзанд, саккиз ӯғил ва икки қиз. Саккизта ӯғли ҳам амакиваччалари каби асаларичилик билан шуғулланишди. Ҳозир уларнинг ҳаммаси дунё бӯйлаб тарқалиб кетган, баъзилари Америкада, бошқалари Қозоғистон, Россия ва Украинада яшайди. Ва деярли ҳамма асаларичилик билан шуғулланади.
Шуни таъкидлаш керакки, Сергейнинг рафиқаси Галина Литвиненко ҳам тӯртинчи авлод ирсий асаларичи.
“Мен асаларичи оиласида туғилганман ва асаларичи билан турмуш қурганман”, деб кулади Галина.
“Болалигимдан мен дадам ва бобом билан асаларичиликка борганман, чунки бу оилавий иш. Бобом бутун оилани бирлаштирди. Ва бизда шундай компания бор эди – бобо ва унинг учта ӯғли, ҳаммаси аллақачон турмуш қурган ва болалари бор эди. Ва барчамиз асаларичиликда вақт ӯтказишдан жуда хурсанд эдик”, – дейди Галина.
Асаларичилар мавсуми баҳорда бошланиб, кеч кузгача давом этади. Литвиненколар оиласи мавсум давомида асалариларни бир неча марта жойидан кўчиради. Бу асалнинг бир нечта навларини йиғиш учун амалга оширилади.
Асаларилар Оҳангарон тоғ олди минтақаси боғларига (Тошкентдан 64 км жанубий-шарқда), сӯнгра Ӯзбекистон пойтахтидан 50 км шимоли-шарқда жойлашган Бӯстонлиқ тумани тоғларига олиб борилади. Кейин асаларилар Қозоғистон билан чегарадош даштларга олиб кетилади.
Мавсум давомида асаларилар бир неча марта ташилади. Буларнинг барчаси гуллар даражасига боғлиқ. Эрта баҳорда Тошкент ва Тошкент вилояти боғларида ҳаво аллақачон илиқ бӯлсада, тоғларда ҳали ҳам совуқ бўлади. Кейин, июнь ойининг оҳирида, асаларилар тоғларга кӯчирилади ва тоғларда ҳамма нарса сӯнганида, август ойида улар асалариларини даштга олиб борадилар ва дашт асалларини йиғадилар.
“Асаларилар асал ӯсимликларидан нектарни гуллардан ёки гул ва баргларда жойлашган нектарлардан йиғадилар. Масалан, пахта, пахта гуллари ва барглари остида нектар мавжуд, айниқса, гул барглари эмас, балки оддий барглар нектарларга эга. Адабиётларда айтилишича, бир килограмм асал йиғиш учун асаларилар айланиб учиб, ӯн миллион асалли гул ва ӯсимликлардан нектар йиғишлари керак”, – дейди Сергей.
Литвиненколар оиласи, шунингдек, уйда кичик асаларичиликка эга бӯлиб, ӯз ӯсимликларини, ҳамда, қӯшниларининг боғларини чанглатади. Галинанинг айтишича, бу улар учун жуда муҳим, чунки бу ӯртача кӯрсаткичдан анча юқори ҳосил олишга олиб келади.
Асалариларни боқиш билан боғлиқ муаммолар кӯп бӯлишига қарамай, асаларичилар ҳалигача ишчи ёлламаяпти. Сергейнинг айтишича, у ва унинг отаси ҳамма нарсани ӯзлари қилишга одатланган.
Илгари унинг рафиқаси ҳам у билан бирга борган бӯлса, ҳозир у ҳомиладор эканлиги, шунингдек, Ӯзбекистоннинг жуда иссиқ ёзи ҳеч кимни аямагани учун у уйда қолиб, “Bee Honey” интернет-дӯконини бошқаради.
“Асалчилик биз учун ҳама нарса. Асалчиликда чиқиндилар бӯлмайди”, – дейди Галина.
Галинанинг ӯзи мум шамлари, қӯлда тайёрланган совун, асал ва прополис совунларини ишлаб чиқаради.
Келажакда улар офлайн дӯкон очишни режалаштирмоқдалар, аммо Галина айтганидек, бу фақат ҳозирча режаларда.
Муваффақиятлар ва муаммолар ҳақида
Албатта, ҳар бир ишда бӯлгани каби асаларичиликнинг ҳам ӯз қийинчиликлари бор.
Масалан, битта муаммо шундаки, асаларилар уясидан учиб кетишлари мумкин. Бу, айниқса, баҳорда, малика ари экишни бошлаганда содир бӯлади. Кейин уя тӯла бӯлади, янги тӯда тайёр бӯлади ва улар учиб кетади. Малика ва у билан асалариларнинг ярмидан кӯпи номаълум томонга учиб кетади. Агар улар яқин жойда жойлашган бӯлса, асаларичилар уларни олиб алоҳида қутига кӯчиришлари мумкин.
Асаларилар бачадонсиз (матка) узоқ қололмайдилар, шунинг учун уни ӯзлари кӯпайтиришни бошлайдилар. Улар қуртни (личинка) танлаб, уни шоҳона желе билан боқишни бошлайдилар. Қироллик желе билан озиқланган қурт анча катталашиб, маликага (бачадон) айланади. Бу истамаган ҳолат, дейди Сергей, чунки уларнинг барча бачадонлари наслли. Асаларичилар буни қатъий назорат қилади ва бунинг олдини олишга ҳаракат қилади. Шунинг учун, улар ӯзлари маликани бӯш уяларга жойлашади.
Тахминан 10 йил олдин Литвиненко янги элита асалари зотларини олиб келишни бошлади. Аввалига Карпат асалари олиб келишди, энди эса Германия ва Австриядан асалари олиб кела бошладилар.
“Бу немис зотлари жуда асалли, юмшоқ ва тинҷ. Асалари боғида ҳеч қандай ускунасиз, ҳимоя воситаларисиз ишлашингиз мумкин ва арилар сизни тишламайди. Улар асал ишлаб чиқаришда ҳам жуда яхши. Улар, албатта, маҳалий асалариларга қараганда бир оз қимматроқ, аммо фойдаси ҳам анча яхши”, – дейди Сергей Литвиненко.
Эндиликда Литвиненколар оиласи нафақат асаларини кӯпайтириш, балки маҳалий бозорда ана шундай асалари оилалари ва маликаларини сотиш билан ҳам шуғулланиб, наслли асаларилар сони кӯпаймоқда.
Глобал иқлим ӯзгариши ва инсон фаолиятининг асаларичилик ҳолатига таъсири
Асаларичининг таъкидлашича, ҳозирги муҳит асалариларни кӯпайтириш ва асал ишлаб чиқаришга катта таъсир кӯрсатмоқда. Барча ӯсимликлар ва асаларилар бундан азият чекмоқда. Хусусан, ӯсимликларнинг гуллашига ва нектар ҳосил бӯлишига кӯплаб омиллар таъсир қилади.
“Бу йил Қозоғистонда чигирткалар бостириб келганини, Ӯзбекистонга ҳам етиб келганини ҳамма эшитган бӯлса керак. Чегара зоналари заҳарланганда эса бу зоналари ёнида жойлашган асаларичилар ва уларнинг асалхоналари ҳам заҳарланган. Натижада, асалари оилалари қирилиб кетди. Бу муаммо. Асаларичилар огоҳлантирилмайди ва асаларилар заҳарланиши мумкин. Асаларичилар эса асаларилар оилаларисиз қолмоқда”, – дейди Сергей Литвиненко.
Фермерлар ӯз далаларини пестицидлар ва кимёвий моддалар билан ҳар хил зараркунандаларга қарши курашганда, асалариларга эга асаларичилар ҳам кӯпинча хафв остида қоладилар. Ва асаларилар бундай далаларга учиб кетишганда, улар ҳам заҳарланади ва ӯлади.
“Агар асаларичи огоҳлантирилмаса, бу катта муаммога айланади ва кӯплаб асаларилар нобуд бӯлади”, деди Сергей Литвиненко.
Бундан ташқари, асалариларда бошқа зараркунандалар ҳам кӯп ва бу асаларичилик учун катта муаммо, дейди у.
“Касалликлар, каналар, бошқа ҳашаротлар кӯринишидаги муаммолар – уяга учиб келадиган япон ариси (бамблби), шохсилар асалариларни ушлаб, олиб кетишади ва ейишади. Шунингдек, қушлар ҳам айни шундай. Қуш олтин асаларичи (Merops apiaster) жуда кӯп асалариларни ейди. Бу қушни (уни ари еювчи деб ҳам аташади-Муҳаррир эслатмаси) бу ерда йӯқ қилиб бӯлмайди, чунки у илгари Қизил китобга киритилган. Қачон Қизил китобга киритилганини билмайман. Аммо ҳозир улар жуда кӯп ва энди бу қушлар баъзида бутун асаларичиликни йӯқ қилади. Варроа каналари ҳам бор”, – дейди у.
Литвиненко ари зараркунандаларига қарши курашаётгани ҳақида гапирди.
Канадан қутулишнинг бир неча усуллари мавжуд – кимёвий ёки ӯсимлик йӯли билан. Яъни, асалари оилалари тутун билан фумигация қилинади ва қутига тӯкилади, дори-дармонлар тӯғридан-тӯғри асалариларга сепилади. Бу ӯсимлик препаратларидан, асаларилар тирик қолади ва каналар ӯлади”, -дейди Литвиненко.
Катта муаммолардан бири шундаки, асаларичиларга асаларичиликни ривожлантириш учун ҳудуд керак, аммо ҳозирги шароитда буни ташкил этиш ҳали қайин.
“Агар давлат асаларичиларга ёрдам сифатида уларга камида ӯн гектар ер ажратса, бу муаммони ҳал қилишда осон бӯларди”, дейди Сергей Литвиненко.
