Замонавий дунёда сайёҳлик индустрияси жадал суръатлар билан ривожланиб бормоқда. Бироқ, бу жараённинг атроф-муҳитга таъсири кўпинча эътибордан четда қолиб кетади. Транспорт воситаларининг чиқиндилари, меҳмонхоналарнинг энергия сарфи, табиий ҳудудлардаги инфратузилманинг кенгайиши – буларнинг барчаси сайёранинг экологик ҳолатига салбий таъсир кўрсатади. Шундай бир пайтда, экологик туризм (экотуризм) тушунчаси табиатни асраб-авайлашнинг янги ва истиқболли йўли сифатида майдонга чиқди. Хўш, экотуризм нима ўзи ва у ҳақиқатан ҳам табиатни сақлашга хизмат қила оладими?

Экотуризмнинг моҳияти: оддий саёҳатдан фарқи нимада?

Экотуризм – бу табиий ҳудудларга масъулиятли саёҳат бўлиб, у табиатни муҳофаза қилишга ёрдам беради, маҳаллий аҳолининг фаровонлигини таъминлайди ва сайёҳларни ўраб турган муҳит билан таништиради. Оддий туризмдан фарқли равишда, экотуризм фақатгина гўзал манзаралардан завқланиш эмас, балки табиатга минимал даражада зарар етказиш, унинг қадрини англаш ва маҳаллий жамоаларни қўллаб-қувватлашни ўз ичига олади.

Экотуризмнинг асосий тамойиллари қуйидагилардан иборат:

• Табиатга ҳурмат: Ноёб экотизимлар ва биохилма-хилликни сақлашга қаратилган саёҳат. Флора ва фаунага зарар етказмаслик, чиқиндиларни тўғри утилизация қилиш, белгиланган йўллардан четга чиқмаслик каби қоидаларга риоя қилиш.
• Маҳаллий аҳоли манфаатларини ҳисобга олиш: Экотуризм лойиҳаларини амалга оширишда маҳаллий жамоаларнинг иштирокини таъминлаш, уларга иқтисодий фойда келтириш, анъаналари ва маданиятини ҳурмат қилиш.
• Таълим ва тарбия: Сайёҳларни табиатнинг гўзаллиги ва уязвимости билан таништириш, уларда экологик онгни шакллантириш, табиатни муҳофаза қилиш зарурлигини тушунтириш.
• Барқарорлик: Экотуризм фаолиятининг узоқ муддатли истиқболга эга бўлишини таъминлаш, ресурслардан оқилона фойдаланиш, келгуси авлодлар учун табиатни сақлаб қолиш.

Экотуризмнинг афзалликлари: ҳамёнга ҳам, табиатга ҳам фойда

Экотуризмнинг афзалликлари кўп қирралидир. У нафақат табиатни муҳофаза қилишга ёрдам беради, балки иқтисодий ва ижтимоий соҳаларда ҳам ижобий ўзгаришларга олиб келади.

• Табиатни муҳофаза қилишнинг самарали воситаси: Экотуризмдан тушган маблағлар қўриқхоналар ва миллий боғларни сақлашга, ноёб ва йўқолиб бораётган турларни ҳимоя қилишга, браконьерликка қарши курашишга йўналтирилади. Сайёҳларнинг табиий ҳудудларга ташрифи бу ҳудудларнинг қадрли эканлигини кўрсатиб, уларни ўзлаштириш ёки зарар етказишга бўлган интилишларни камайтиради.
• Маҳаллий иқтисодиётни ривожлантиришнинг манбаи: Экотуризм маҳаллий аҳоли учун янги иш ўринларини яратади (гидлар, меҳмонхона хизматчилари, ҳунармандлар ва бошқалар). Сайёҳларнинг харажатлари маҳаллий бизнеснинг ривожланишига туртки беради, ҳудудларнинг иқтисодий фаровонлигини оширади.
• Ижтимоий ва маданий қадриятларни сақлаш: Экотуризм маҳаллий аҳолининг анъаналари, урф-одатлари ва маданиятини сақлашга ёрдам беради. Сайёҳларнинг қизиқиши маҳаллий халқни ўз меросига нисбатан фахр туйғусини оширади.
• Экологик таълим ва тарбиянинг муҳим воситаси: Табиий муҳит билан бевосита танишиш сайёҳларда экологик билимларни шакллантиради ва табиатга нисбатан масъулиятли муносабатни тарбиялайди. Улар табиатнинг нақадар гўзал ва унга эҳтиёткорона муносабатда бўлиш зарурлигини ўз кўзлари билан кўрадилар.

Муаммолар ҳам йўқ эмас: "яшил ювиш"дан эҳтиёт бўлинг

Гарчи экотуризм катта салоҳиятга эга бўлса-да, унинг ривожланишида бир қатор муаммолар ҳам мавжуд. Энг асосий муаммолардан бири – бу "яшил ювиш" (greenwashing) ҳолатидир. Баъзи компаниялар ўзларини экологик тоза деб кўрсатишга уринадилар, аслида эса уларнинг фаолияти табиатга жиддий зарар етказади. Шунинг учун, сайёҳлар экотуризмни танлашда эҳтиёткор бўлишлари, компанияларнинг сертификатлари ва фаолияти билан қизиқишлари лозим.

Бундан ташқари, экотуризмни ривожлантиришда қуйидаги муаммолар ҳам учраши мумкин:

• Инфратузилманинг етарли эмаслиги: Кўплаб табиий ҳудудларда экотуризм учун зарур бўлган инфратузилма (эко-меҳмонхоналар, маркерланган йўллар, ахборот марказлари) етарли эмас.
• Маҳаллий аҳолининг иштирокини таъминлашдаги қийинчиликлар: Экотуризм лойиҳаларини режалаштириш ва амалга ошириш жараёнларида маҳаллий аҳолининг фикри етарлича инобатга олинмаслиги мумкин.
• Сайёҳлар оқимининг назорати: Айрим ҳолларда сайёҳларнинг ҳаддан ташқари кўплиги табиий экотизимларга салбий таъсир кўрсатиши мумкин.
• Қонунчилик ва бошқарувдаги камчиликлар: Экотуризмни тартибга солувчи аниқ қонунлар ва бошқарув механизмларининг мавжуд эмаслиги ёки самарасизлиги.

Бу муаммоларни ҳал қилиш учун давлат, бизнес ва жамоат ташкилотлари ҳамкорликда иш олиб боришлари, экотуризм стандартларини ишлаб чиқишлари, маҳаллий аҳолининг иштирокини таъминлашлари ва сайёҳлар оқимини оқилона бошқаришлари зарур.

Ўзбекистон – экотуризм учун бетакрор имкониятлар мамлакати

Ўзбекистон ўзининг бой табиий ва маданий мероси билан экотуризмни ривожлантириш учун улкан салоҳиятга эга. Чўллар, тоғлар, кўллар, ноёб ўсимлик ва ҳайвонот дунёси – буларнинг барчаси экотуризм ихлосмандларини ўзига жалб қилади. Айниқса, қўриқхоналар ва миллий боғлар (масалан, Нурота тоғ-ёнғоқзор давлат қўриқхонаси, Зомин миллий боғи, Чотқол биосфера қўриқхонаси) экотуризмнинг марказларига айланиши мумкин.

Ўзбекистонда экотуризмни ривожлантириш учун қуйидагиларга эътибор қаратиш лозим:

• Экотуристик инфратузилмани ривожлантириш: Эко-меҳмонхоналар, кемпинглар, эко-йўллар, ахборот марказларини ташкил этиш.
• Маҳаллий аҳолини экотуризмга жалб қилиш: Уларни ўқитиш, малакасини ошириш, экотуристик хизматларни кўрсатишда имкониятлар яратиш.
• Халқаро ҳамкорликни кенгайтириш: Чет эллик тажрибали мутахассисларни жалб қилиш, халқаро экотуризм ташкилотлари билан алоқа ўрнатиш.
• Экотуризмни тарғиб қилиш ва маркетинг: Ўзбекистоннинг экотуристик салоҳиятини халқаро ва ички бозорларда фаол тарғиб қилиш.
• Қонунчилик базасини такомиллаштириш: Экотуризмни ривожлантириш ва тартибга солиш бўйича аниқ қонун ва қоидаларни ишлаб чиқиш.

Хулоса ўрнида: экотуризм – бу танлов эмас, зарурат

Экологик туризм бугунги кунда нафақат қизиқарли саёҳат усули, балки табиатни асраб-авайлашнинг муҳим воситасига айланиб бормоқда. У табиатни сақлаш, маҳаллий иқтисодиётни ривожлантириш ва экологик онгни ошириш каби муҳим вазифаларни бажаришга қодир. Ўзбекистоннинг бетакрор табиий бойликлари экотуризмни ривожлантириш учун кенг имкониятлар яратади. Аммо, бу имкониятлардан самарали фойдаланиш учун барча stakeholders – давлат, бизнес, жамоат ташкилотлари ва ҳар бир сайёҳ ўз масъулиятини англаши ва ҳамкорликда ҳаракат қилиши зарур. Зеро, экотуризм – бу шунчаки саёҳат эмас, балки келгуси авлодлар учун соғлом ва гўзал сайёрани сақлаб қолишга қўшилган ҳиссадир.