Кириш

Археология — бу фақат ер тагидан топилган қадимий буюмлар ҳақида эмас. У инсон тарихи, маданияти ва эволюциясини англашга ёрдам берадиган асосий фанлардан бири. Аммо анъанавий археологик тадқиқотлар ҳамиша вақт талаб қилади, жисмоний жиҳатдан машаққатли ва кўп ҳолларда етарлича аниқликдан йироқ бўлади.

Охирги ўн йилликда дронлар ва сунъий интеллект (SI) технологиялари нафақат транспорт ёки маълумотлар таҳлилида, балки илмий соҳаларда ҳам ўз таъсирини ўтказа бошлади. Археология бу соҳалардан мустасно эмас. Энди осмондан олинган маълумотлар ва алгоритмлар ёрдамида тарихнинг катта қисмлари янада тез, аниқ ва самарали тарзда тикланмоқда.

Ушбу мақолада дронлар ва SI археология соҳасида қандай инқилобий ўзгаришлар яратаётгани, уларнинг афзалликлари, муаммолари ва келажакдаги истиқболлари ҳақида батафсил сўз борамиз.

Дронлар археологиянинг кўзи сифатида

Осмондаги ёрдамчи – дронлар нимага қодир?

Дронлар (учувчисиз учиш қурилмалари) турли ўлчам ва функцияларга эга бўлиб, археологик тадқиқотларда қуйидагилар учун қўлланилади:

• Фотограмметрия — обьектларни юқоридан тасвирлаб, рақамли моделлар яратиш.

• Лидар — лазер ёрдамида ер юзасини “тешиб ўтиб”, ўрмон ёки қуруқ тупроқ остидаги объектларни аниқлаш.

• Инфрақизил ва термал тасвирлаш — инсон кўзига кўринмас структураларни (масалан, қадимги деворлар, ёнган ерлар) аниқлаш.

Самарадорлик ва хавфсизлик

Дронлар:

• Катта ҳудудларни соатлар ичида хариталаш имконини беради.

• Хавфли, масалан, уруғланган ҳудудлар ёки тоғлик жойларда фаолиятни хавфсизлаштиради.

• Ер остидаги объектларни аниқлаш учун экинларнинг стресс даражасини инфрақизил ёрдамида таҳлил қилади.

Амалдаги мисол: Майя цивилизацияси

Гватемалада дронли лидар тадқиқотлари 60 мингдан зиёд археологик объектларни очишга ёрдам берди. Бу аниқланган қишлоқлар, йўллар ва қалъалар Майя цивилизацияси кўламини илгари тахмин қилингандан анча юқори эканини кўрсатди.

Сунъий интеллект – қазилмаларнинг ақлли таҳлилчиси

Қазилмалар “оқилона” таҳлил қилинади

Сунъий интеллект ва машина ўрганиши алгоритмлари қуйидаги имкониятларни тақдим этмоқда:

• Тасвирларни автоматик қайта ишлаш: керамика, мозайкалар ёки девор ёзувларини аниқлаш ва каталоглаш.

• Артефактларни классификация қилиш: маълум шакл, ўлчам ёки безак асосида автоматик тоифалаш.

• Аномалияларни аниқлаш: қазилмаларда табиий ёки инсон томонидан яратилган ўзгаришларни сезиш.

Прогноз ва режалаштиришда сунъий интеллект

SI маълумотларга асосланган ҳолда потенциал археологик ҳудудларни аниқлаш ва тадқиқотларни оптималлаштириш учун фойдаланилади. Масалан, “ArchAID” лойиҳасида турли мамлакатлардан жамланган археологик маълумотлар асосида ҳар хил топилмаларни аниқлаш ва саналашда SI кенг қўлланилган.

Дронлар ва SI симбиози: янги уфқлар

Дронлар йиғган маълумотни SI реал вақтда таҳлил қилиши мумкин. Бу археологик тадқиқотларда қуйидаги натижаларни беради:

• Харита ва моделлар автоматик тузилади, инсон хато эҳтимоли камаяди.

• Объектлар жойида аниқланади, вақт тежалади.

• Қўшимча реаллик (AR) ёрдамида топилмаларни реал вақтда “тирилтириш” мумкин бўлади.

Технологиядан намуна: Цурумаки ўрмони (Япония)

Дронлардан олинган 3D маълумотлар SI ёрдамида қайта ишланиб, қадимги йўл ва ибодатхоналарни виртуал тарзда тиклашга йўл очди.

Муаммолар ва истиқболлар

• Этик ва юридик муаммолар: хусусий ерлар устида дронлар учириш, археологик маълумотларнинг “сифати” ва шахсий маълумотлар билан боғлиқ хавфлар.

• Технология нархи: ҳар бир экспедиция бундай қурилмаларни сотиб олиш имконига эга эмас.

• Кадрлар малакаси: кўплаб археологлар технологик таҳлил усулларини ўзлаштиришга ҳали тайёр эмаслар.

Ечим йўли

• Халқаро ҳамкорлик ва маълумотлар билан очиқ алмашиш.

• Археологлар учун махсус қайта тайёрлаш курслари.

• Илмий ташкилотлар ва технологик компаниялар ўртасида шериклик лойиҳалари.

Хулоса

Дронлар ва сунъий интеллект орқали археология самарадорлиги, тезлиги ва аниқлиги тубдан ўзгармоқда. Бу технологиялар фанни нафақат янги даражага кўтармоқда, балки тарихга нисбатан янги нуқтаи назар ҳам тақдим этмоқда.

Келажакда, шубҳасиз, археология – бу фақат ер қазиш эмас, балки маълумотлар билан ишлаш, осмондан кузатиш ва алгоритмлар ёрдамида ўтмишни “ўқиш” фанидир.

Сиз нима деб ўйлайсиз? Археологиянинг келажаги ҳақида ўз фикрларингизни изоҳларда қолдиринг ёки биз билан ижтимоий тармоқларда муҳокама қилинг.