Ўзбекистонда 2023 йилда 3575 нафар мансабдор шахс давлат мулкини талон-торож қилиш, пора олиш ва лавозимини суиистеъмол қилиш каби жиноятларда айбланди. Бу нафақат статистик рақамлар, балки тизимдаги оғир муаммоларнинг ёрқин кўзгуси. Амалдаги жазолар ва чора-тадбирларга қарамай, бу иллат ҳануз давлат хизматига бўлган ишончни заифлаштириб, жамиятда умидсизлик кайфиятини пайдо қилмоқда.
Коррупция ва унга қарши дунё тажрибаси
Хитой:
Коррупцияга қарши курашда Хитой дунёда энг қаттиққўл сиёсат юритадиган давлатлардан бири. Бу мамлакатда пора учун ҳатто ўлим жазоси тайинланиши мумкин. Хитойда мансабдорлар, хусусан, юқори лавозимли амалдорлар давлат маблағини талон-торож қилганлиги аниқланса, уларга шартли ёки тўғридан-тўғри ўлим жазоси белгиланади. Бундан ташқари, давлат мулкига зарар етказган шахсларнинг мол-мулки мусодара қилинади. Бу чоралар халқ ва давлат ўртасидаги ишончни сақлашга қаратилган.
Дания:
Коррупция даражаси энг паст бўлган мамлакатлардан бири саналадиган Данияда жазо чоралари нисбатан енгил бўлса-да, аҳоли онгида коррупцияга нисбатан салбий муносабат жуда кучли. Давлат хизматчиларига қўшимча қонунлар ва ахлоқий қоидалар орқали жамоатчилик назорати ўрнатилган. Дания аҳолиси коррупцияни нафақат жиноят, балки жамиятни маънавий таназзулга олиб келувчи иллат сифатида кўради.
Шимолий Корея ва Эрон:
Коррупцияга қарши курашда қатъий жазолар, ҳатто оммавий қатллар қўлланади. Шимолий Корея ёки Эронда пора олувчи амалдорлар шариат ёки давлат сиёсатига зид равишда қаттиққўллик билан жазоланади. Масалан, Эронда пора учун оммавий калтаклаш ёки қўлларни кесиш каби жазолар мавжуд.
Ўзбекистондаги ҳолат ва сабаблар
Ўзбекистонда коррупцияга қарши курашга алоҳида эътибор берилган. Жиноят кодексида пора бериш, пора олиш, мансабни суиистеъмол қилиш каби ҳолатлар учун қонунчилик нормалари белгиланган. Жазо сифатида 3 йилдан 12 йилгача қамоқ, жарима ёки мулкни мусодара қилиш назарда тутилган. Бироқ амалиётда бу чоралар етарлича самара бермаяпти.
Нега коррупция авж олмоқда?
Назоратнинг етишмаслиги:
Давлат идораларида шаффофлик ва жамоатчилик назорати заиф. Кўп ҳолларда мансабдорларнинг фаолиятини текширувчи органлар ўзлари ҳам коррупцияда айбланади.Жазо тизимининг самарасизлиги:
Амалдаги жазо чоралари қонунлар даражасида оғир кўринса-да, улар доимий ва тизимли равишда қўлланилмаяпти. Баъзи амалдорлар қамоқдан озод қилинганидан сўнг яна ўз лавозимига қайтаётгани кузатилмоқда.Иқтисодий омиллар:
Давлат хизматчиларининг ойлик маоши кўп ҳолларда уларнинг ижтимоий эҳтиёжларини тўлиқ қоплай олмайди. Бу эса уларнинг қонунийдан ташқари даромад излашларига сабаб бўлади.
Қандай йўл тутиш керак?
Ҳисобот ва шаффофликни кучайтириш:
Барча давлат идоралари фаолияти шаффоф бўлиши, уларга жамоатчилик назорати ўрнатилиши лозим. Барча молиявий операциялар очиқлигини таъминловчи замонавий ахборот технологиялари жорий этилиши керак.Жазоларни мустаҳкамлаш:
Жазо тизими қатъий қўлланилиши, коррупцияга аралашган амалдорлар ҳатто юқори лавозимда бўлса ҳам имтиёзларга эга бўлмаслиги шарт. Ҳар қандай жазо жамоатчилик олдида ошкор қилинсин.Давлат хизматчилари учун шароитларни яхшилаш:
Ойлик маошлар оширилиши ва қонуний равишда даромад орттириш имкониятлари яратилиши керак.Ахлоқий тарбия ва маърифат:
Коррупциянинг салбий оқибатларини тушунтирувчи миллий маънавиятга йўналтирилган дастурлар орқали аҳолида коррупцияга нисбатан салбий фикр уйғотиш зарур.
Коррупция фақат жазо билан эмас, балки онг ва маънавиятни ўзгартириш орқали жиловланиши мумкин. Агар ҳар бир мансабдор ўз лавозимини халқ хизмати деб билса, давлат ва жамият ўртасидаги ишонч алоқаси янада мустаҳкамланади.
