Ўлик тиллар деганда, кундалик ҳаётда жонли равишда ишлатилмайдиган тиллар тушунилади. Бироқ улар алоҳида соҳа ёки шароитларда ҳануз қўлланилиши мумкин (масалан, лотин тили тиббиёт ва ҳуқуқшуносликда). Бу тиллар лингвистлар, тарихчилар, маданиятшунослар ва антропологлар учун катта аҳамиятга эга, чунки улар кўпинча замонавий тилларнинг асоси бўлиб, тарихий даврлардаги ижтимоий тараққиёт даражасини акс эттиради. Дунёда 200 дан ортиқ ўлган тиллар мавжуд, лекин уларнинг барчасини бир мақолада қамраб олиш қийин. Шу сабабли айримларига тўхталамиз.

Авестий тили

Индоевропа оиласи ва эрон тиллар гуруҳига мансуб бўлган авестий тили дунёнинг энг қадимги ёзув тилларидан бири саналади. Бу тил милоддан аввалги XVIII–IX асрлар оралиғида фаол ишлатилган. У замонавий Эрон, Афғонистон, Ўзбекистон ва Тожикистон ҳудудларида шаклланган.

Авестий тилининг асосий ёзма манбаси — зардуштийлик динининг муқаддас матнлари тўплами «Авесто» ҳисобланади. Унда пайғамбар Зардуштга Оҳура Мазда томонидан берилган ваҳийлар ёзилган. Авестий тили VI асрга келиб бутунлай йўқ бўлган, лекин ҳозирги зардуштийлар томонидан диний мақсадларда ишлатилади.

Миср ва қибтий тиллари

Миср тили Африкадаги миср тиллари оиласига мансуб бўлиб, дунёдаги энг қадимий ёзув тилларидан бири ҳисобланади. Ундаги илк ёзувлар милоддан аввалги 2690 йилга тўғри келади.

Древний мисрликлар ва уларнинг ёзуви — иероглифлар — бутун бир фан йўналишини яратди: мисршунослик. Миср тили ўз ривожланишида қуйидаги босқичларни ўтган:

• Қадимги миср тили;
• Классик миср тили;
• Ўрта миср тили;
• Янги миср тили;
• Демотик ёзув;
• Птолемейлар даври тили.

Қибтий тили миср тилининг охирги босқичи бўлиб, XII асрда араб тили таъсирида тўлиқ йўқ бўлган. Ҳозирги кунда қибтий тили фақат Копт православ черковида диний маросимлар учун ишлатилади.

Санскрит

Санскрит тилининг статуси баҳсли: айрим лингвистлар уни ўлик тиллар қаторига қўшишади, бошқалари эса уни яшовчан деб ҳисоблайди. Ҳиндистонда 2001 йилдаги маълумотга кўра, бир неча минг одам санскритни она тили деб ҳисоблайди.

Санскрит индоверопа оиласи ва ҳинд-ориё гуруҳига мансуб бўлиб, унинг номи «мукаммал, ишланган» деб таржима қилинади. У ҳинд дини, буддизм ва жайн таълимотларининг муқаддас тили ҳисобланади.

Санскритнинг лотин ва қадимги юнон тили билан ўхшашликлари туфайли қиёсий-тарихий тилшунослик фанининг ривожланишига туртки бўлган.

Лотин тили

Лотин тили Рим империясининг асосий тили бўлиб, антиқа Италиядаги Лацио вилоятидан келиб чиққан. Бу тил XII–XV асрларда роман ва герман тиллари томонидан сиқиб чиқарилган бўлса-да, узоқ вақт давомида тиббиёт, биология ва ҳуқуқшуносликнинг асосий тили бўлиб қолган.

Лотин тили роман тиллари (итальян, испан, румин, француз ва бошқалар)нинг пайдо бўлишига асос бўлган. Бундан ташқари, лотин алифбоси кўплаб замонавий тиллар ёзувига асос солган.

Қадимги юнон тили

Қадимги юнон тилининг тарқалиши милоддан аввалги II минг йилликда бошланган. Унинг ривожланиши бир неча босқичларни ўз ичига олган: протоюнон, микен, классик ва эллинистик босқичлар. Ушбу тилда Гомернинг машҳур асарлари «Илиада» ва «Одиссея» ёзилган.

Қадимги юнон тили XIX асрда Ғарбий Европада классик таълимотнинг асосий қисми бўлган ва бугунги кунда айрим мамлакатларда таълим соҳасида ўқитилади.

Ўлган тиллар маданий мерос ва инсон тарихини тушунишда муҳим аҳамиятга эга. Уларнинг ўрганилиши замонавий тиллар ривожи, қадимги халқлар маданияти ва дунёқарашини англаш имконини беради.